“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 2, serial 26, 2024. pp.59-78 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

59

UOT: 2; 719; 94.(479.24)
KBT: 86.2\3; (2) (5Arm)
DOI: 10.33864/2617-751X.2024.v7.i2.59-78
MJ № 210

İrəvanın hədis raviləri
Tərlan Seyfullayev



Abstrakt. Əhli Beytdən hədislər nəql etmiĢ bəzi ravilər tarixi Azərbaycan
torpaqlarında yaĢayıblar. Azərbaycanda əsasən Ġmam Sadiq (ə), Ġmam Kazım
(ə), Ġmam Rza (ə), Ġmam Cavad (ə), Ġmam Hadi (ə), Ġmam Həsən Əskərinin
(ə) raviləri və Ģagirdləri yaĢamıĢ və bu Ģəxsiyyətlərin elmini və hədislərini
Qafqaz coğrafiyasında yaymıĢlar. Onların bu fəaliyyəti On ikinci Ġmamın (ə)
kiçik və böyük qeyb dövrünə qədər davam etmiĢdir. Kiçik qeyb dövründə bu
diyarda Əhməd ibn Məhəmməd ibn Xalid Bərqi və ġeyx Kuleyninin
ustadları, böyük qeybət dövründə isə Ģeyx Səduq, Ģeyx Tusi və Ģeyx Müfidin
ustad və Ģagirdləri yaĢamıĢlar.

Açar sözlər: Azərbaycan, Ġravan, ravi, mühəddis, hədis

1.Giriş
Tarixi məlumatlara əsasən, Ġslamın Ġrəvan bölgəsinə daxil olması RaĢidin

xəlifələrinin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Xəlifələr bu bölgədə öz
valilərini təyin edir, həmin dövrdə bəzi ərəb qəbilələri buraya köçürülür və
məskunlaĢdırılırdı. Buna görə də bölgələrdə insanlar Ġslam dinini qəbul edir,
dini elmləri və məlumatları öyrənmək üçün dini mərkəzlərin olduğu Ģəhərlərə
gedirdilər. Ġrəvan bölgəsindən də bir çox insan Ġslam dininin məarifini
mənimsəmək üĢün elm Ģəhərlərinə hicrət edirdilər. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, Ġrəvan bölgəsindən olan bəzi ravilərin əsli-nəsəbi ərəb olmuĢdur.

Ġrəvan Ģəhəri tarixi Azərbaycanın qədim Ģəhərlərindən biri olmuĢdur.
Tarixi məlumatlara görə, bu torpaqda Azərbaycan xalqı həmiĢə yaĢayıb. Bu
iddianın sübutu sözügedən diyarda mövcud olan ibadət yerləri, məscidlər və
buralı görkəmli alimlərdir.

 Ġlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru,
Beynəlxalq əl-Mustafa Universitetinin müəllimi; Bakı, Azərbaycan
E-mail: seyfi14@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-2391-2382
Məqaləyə istinad: Seyfullayev, T. [2024] Ġrəvanın hədis raviləri. “Metafizika” jurnalı, 7(2), səh.59-78.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i2.59-78

Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuĢdur: 07.03.2024

Təkrar iĢlənməyə göndərilmiĢdir: 08.04.2024
Çapa qəbul edilmiĢdir: 01.05.2024

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

60

Hər hansı xalqın müəyyən ərazidə yaĢadığını təsdiqləyən əlamətlərdən biri
onlara məxsus dini ibadət yerlərinin mövcud olmasıdır. KeçmiĢ Ġrəvan
xanlığı ərazisində islam dini VII əsrdən etibarən yayıldığı üçün həmin ərazidə
onlarla məscid və ibadət yerləri mövcud olmuĢdur. Qədim Ġrəvan Ģəhərində
onlarla məscid mövcud olsa da, onların bəziləri müharibələr, bir qismi
məqsədyönlü dağıntılar, bəziləri isə zəlzələlər nəticəsində dağılıb yer
üzündən silinmiĢdir. Ġrəvan Ģəhərində mövcud olmuĢ məscidlər haqqında
kifayət qədər məlumat mövcuddur. ġah Ġsmayılın əmri ilə 1510-cu ildə onun
sərkərdəsi Rəvanqulu xan Ġrəvan qalasını tikdirərkən orada məscid də inĢa
etdirmiĢdi. ġah Ġsmayıl məscidi adlandırılan həmin məscid sonradan zəlzələ
nəticəsində dağılmıĢdır. 1583-cü ildə Osmanlı sərkərdəsi Fərhad PaĢanın
komandanlığında Osmanlı ordusu Ġrəvanı ələ keçirdikdən sonra qala
divarlarını inĢa etdirməklə yanaĢı, yeni məscid də tikdirmiĢdi. [Mustafayev,
2020, s.226].
2.İrəvan

Ġrəvan, qədim Azərbaycan Ģəhəri, Azərbaycan Milli ġurasının 1918 il 29
may tarixli qərarı ilə "bir siyasi mərəkəz" olaraq ermənilərə güzəĢt edilmiĢ və
o dövrdə Cənubi Qafqazda yaradılmıĢ ilk erməni dövlətinin - Ermənistan
Respublikasının paytaxtına çevrilmiĢdi. Eramızdan əvvəl 782 ildə tikilmiĢ
Erebuni qalası yaxınlığında bina olunmuĢdu. O zaman ermənilər hələ Cənubi
Qafqaza doğru yayılmamıĢdılar və onların burada heç bir dövlət qurumları da
yox idi. Ġrəvan adı ilk dəfə 607 ildə çəkilmiĢdir. ġəhər Rəvan, Erivan,
Yerevan və s. adlarla da tanınmıĢdır.
3.İrəvanın Azərbaycan ərazilərindən ayrılması

1918-ci ildə Qafqaz Parlamenti ləğv edildikdən sonra Tiflisdəki Erməni
Milli ġurası Ermənistan hökumətinin qurulduğunu elan etdi. 1918-ci il mayın
29-da Azərbaycan hökuməti qurulduqdan bir gün sonra Tiflisdə Azərbaycan
Milli Məclisi keçirildi. Rusiya hökuməti Azərbaycan Respublikasını
müharibə ilə hədələyərək Ġrəvanı Ermənistana təslim etməyə məcbur etdi.
FormalaĢmasından bir gün keçmiĢ bir ölkə üçün mübarizə aparmağın çoxlu
problemləri var idi və ola bilsin ki, onun dağılmasına səbəb ola bilərdi.

Azərbaycan Nazirlər ġurasının sədri Fətəli Xan Xoyski ġura üzvlərinə
Azərbaycan və Ermənistan sərhədlərinin demarkasiyası barədə məlumat
verib. [Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.56.] O bildirib
ki, Ermənistan hökumətinin formalaĢması üçün paytaxtın olması zəruridir.
Aleksandropor Ģəhəri Türkiyə ərazilərinə əlavə edildikdən sonra Ġrəvan
Ģəhərinin paytaxt olmaq potensialı var. Ona görə də biz Ġrəvan məsələsində
Ermənistanla güzəĢtə getməliyik. Azərbaycan ġurasının Xəlil Bəy
Xasməmmədov, Məhəmməd Yusif Cəfərov, Əkbər Ağa, ġeyxəl Ġslamov,
Məhəmməd Məhərrəmov kimi üzvləri buna etiraz edərək Ġrəvanın

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

61

Ermənistana verilməsini tarixin böyük bədbəxtliyi adlandırdılar. Beləliklə, bu
etirazlara baxmayaraq məsələ səsə qoyuldu və bu iclasda 28 nəfər var idi ki
onlardan yalnız 17-si səsvermədə iĢtirak etdi. 17 nəfərdən biri məsələnin
əleyhinə, 16 nəfər isə Ġrəvanın Ermənistana verilməsinə səs verdi. Qalan on
bir nəfər isə bitərəf qalıb, səs vermədə iĢtirak etmədilər. Bu səsvermədən
sonra Fəthəli Xan Xoyski nəticə barədə Azərbaycan Respublikasının BaĢ
Naziri Məhəmmədhəsən Hacınskiyə belə məlumat verdi: ―Biz Ermənistanla
bütün mübahisələrə son qoyduq. Biz onların xahiĢini qəbul edib onlarla
müharibəyə son qoyduq. Ġrəvan barəsində Ermənistanla güzəĢtə getdik‖.
[Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.56]
4.İrəvan bölgəsinin mühəddisləri

Ġrəvan Ģəhəri əsrlər boyu Azərbaycanın elm və mədəniyyət
mərkəzlərindən biri kimi daim böyük elm və mədəniyyət xadimlərinin
toplaĢdığı və yaĢayıb-yaratdığı məkanlardan biri olmuĢdur. Ġslamın ilk
dövrlərində bu Ģəhərdə böyük hədis raviləri yaĢamıĢlar. Bu Ģəxsiyyətlər
müxtəlif Ġslam dövlətlərinə səfərlər edərək, dini elmləri öyrənib bu Ģəhərdəki
müsəlmanlara çatdırmıĢlar. Bu ravilər əsasən imam Sadiq (ə), imam Kazım,
imam Rza və imam Həsən Əskərinin (ə) Ģagirdləridirlər.

Ġravan raviləri haqqda danıĢmamıĢdan əvvəl bir məsələyə aydınlıq
gətirmək lazımdır. Ġrəvan ravilərini hədisin qəbul və ya rədd edilməsinə aid
olan xüsusiyyətlərini (yəni zəif və ya mötəbər olması) araĢdırarkən onlardan
bəzilərinin ―məchul‖ və ya ―möhməl‖ olduğunun Ģahidi oluruq. Buna
aydınlıq gətirmək üçün iki termini izah etmək lazımdır.

Məchul; Rical elmi kitablarında adı gəlməyən, adı gəlsə də tanınmayan
Ģəxsə deyilir.

―Möhməl‖; Rical elmi kitablarında sənəddəki bəzi ravilərin adı qeyd
olunmasa, yaxud onların haqında məzəmmət və tərif qeyd edilməsə, belə bir
hədisə ―möhməl‖ deyilir.

Belə bir sual yarana bilər ki, bu ravilər Əhli-beytin (s) səhabə və
Ģagirdləri olmalarına rəğmən niyə yenə zəif ravilərdən hesab edilib və niyə
rical elmi kitablarında məchul ya da möhməl kimi qeyd edilmiĢlər?

Bu ravilərin rical alimləri tərəfdən tanınmamasının və tanımadıqlarına
görə onları zəif adlandırlarının səbəbi bu Ģəxslərin dini elmlərin mərkəzləri
olan Kufə, Qum və Bağdad Ģəhərlərindən çox uzaqda yəni, Azərbaycanda və
Qafqazda yaĢaması və rical alimlərinin onlar haqda kifayət qədər araĢdırma
aparmaq imkanlarının olmamasıdır. Misal olaraq Ģeyx Tusinin ―Rical‖
əsərindəki sözünü qeyd edirik: “Ravilərin hamısının adlarını toplaya
biləcəyimə söz verə bilmirəm. Çünki ravilərin sayı çoxdur, onlar dünyanın
müxtəlif ölkələrində və müxtəlif Ģəhərlərdə yaĢamıĢlar” [Tusi, 1415, s.17].
4.1.Əbulheysəm Xalid ibn Abdullah

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

62

O, Ġmam Sadiqin (ə) ömürnün sonlarında yaĢamıĢ və böyük ehtimalla
Ġmamla (ə) Mədinə Ģəhərində görüĢmüĢdür. O dövrdə yeni yaranmıĢ Abbasi
xilafətinin paytaxtı Bağdad Ģəhərinə səfər edib və Ġmam Sadiqin (ə) Ģagirdi
HiĢam ibn Salimdən hədis öyrənmiĢdir. Əbulheysəm diam Qafqaza və Ġrəvan
Ģəhərinə davamlı Ģəkildə səfər etmiĢdir. Onun Bağdad səfərlərindən birində
ibn əbi Umeyr və Həsən ibn Əli ondan hədis öyrənmiĢdir.
Ustadları

Qeyd edilən taxiri faktdan belə baĢa düĢülür ki, Əbulheysəmin iki ustadı
olmuĢdur, Ġmam Sadiq (ə) və onun görkəmli Ģagirdi HiĢam ibn Salim. (Ġmam
Sadiq (ə) və Ġmam Kazimin (ə) səhabələrindən olan HiĢam Ġbn Salim
Cəvaliqi Cufi, ilahiyyat elmini, fiqhdən daha yaxĢı bilirdi. Ġmam Sadiq (ə)
tövhid kimi bəzi kəlam elminə aid məsələlərdə müraciət edənləri ona
yönəldirdi. HiĢam Ġmam Sadiq və Ġmam Kazimdən hədis nəql etmiĢdir. Rical
alimlərin nəzərinə görə, o, etibar ediləsi Ģəxs sayılır. Onun adı Ģiə hədis
kitablarında 663 hədisin sənədlərinin silsiləsində qeyd edilmiĢdir.)
Şagirdləri:

1.Məhəmməd ibn Əbi-Umeyr.
2.Həsən Ġbn Əli Ġbn Əbi-Osman. [Tusi, 1415, s.226]

Rical elmindəki etibarlılığı və məqbulluğu
Rical kitablarında Əbulheysəm Xalid ibn Abdullah, Ġmam Sadiqin (ə)

səhabələrindən sayılır, ancaq onun müvəssəq və zəif olması haqda məlumat
yoxdur. Bəzi alimlər Əbulheysəmi məchul sayırlar. [Mamaqani, 1392, c.1,
s.48]
Nəql etdiyi hədis

ġeyx Hürr Amuli Ġsbat əl-Huda kitabında aĢagıdakı hədisi qeyd edir: (1)
Əl-Həsən ibn Əbdu əs-Səməddən, əl-Həsən ibn Əlidən, ibn Əbi

Umeyrdən, Xaliddən, HiĢam ibn Salimdən o da, Əbi Abdullahdan nəql edərək
dedi: Allahın Ģərqdə Cabulqa adlı bir Ģəhəri var, onun on iki min qızıl qapısı
var, hər qapının arasında sahibinə bir fərsəx məsafə var, hər qapıda bir qala
var ki, on iki min döyüĢçü var, atlarını hazırlayır, qılınc və silahlarını itiləyir
və bizim Qaimimizin (Məqsəd On ikinci Ġmamdır, mənası da qiyam edən
deməkdir) qiyamını gözləyirlər və Allahın qərbdə də bir Ģəhəri var ona
Cabursa deyirlər, sonra onların Cabulqa kimi olduğunu xatırladıb dedi:
Onlar da bizim Qaimimizi gözləyirlər. [Amuli, 1425, c.5, s.143]. Qədim
coğrafiyada iki alleqorik Ģəhərin adı olan Cəbulqa və Cəbulsə (yaxud Cəbulq
və Cəburs/ Cabursa/ Cəbuls/ Cəbulsə) dünyanın Ģərq və qərb sərhədlərində
müvafiq olaraq yer alır. Ġslam mənbələrində bu iki Ģəhər haqqında rəvayətlər
vardır. Bəzi sufilər və mistiklər bu iki Ģəhəri örnək götürmüĢlər, lakin Əllamə
Məclisi burada qəribə və zəif material olduğunu etiraf edərək, bu barədə
ilahiyyatçı və filosofların fikirlərini ətraflı nəzərdən keçirmiĢ və onların

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

63

təfsirlərini bəyənməmiĢ və əsaslandırmıĢdır. Bu təxminlərə əsaslanır. [Ġslam
Dünyası Ensiklopediyası, Ġslam Ensiklopediyası Fondu, ―Cəbəlqə‖
məqaləsindən götürülmüĢdür, 4297].
4.2.Səmman

Ġrəvan məntəqəsində yaĢamıĢ ravilərdən biri Səmmandır. Səmman yağ
satmaqla məĢgul olmuĢdur. O, bir müddət Mədinə Ģəhərində Ġmam Sadiqin
(ə) elmindən bəhrələnmiĢdir [Xoyi, 1390, c.9, s.319]. O, sonra Bağdada səfər
edib. Bağdadda Ġslam dünyasının böyük ravilərindən olan Məhəmməd ibn
Əbi-Umeyr ondan hədis təlim almıĢ və əxz etmiĢdir. Rical alimləri tərəfdən
müvəssəq hesab edilən Əli ibn Ġbrahim Qumi və atası Ġbrahim ibn HaĢim
Səmmandan hədis nəql etmiĢlər. Səmman əsasən Ġraq və Azərbaycan
arasında ticarətlə məĢğul olmuĢdur.
Ustadı:

Ġmam Sadiq (ə).
Şagirdi:

Məhəmməd ibn Əbi-Umeyr.
Rical elmindəki etibarlılığı və məqbulluğu

Rical mənbələrində onun haqqında söz açılmır. Ondan yalnız Məhəmməd
ibn Yəqub Kuleyni bir hədis nəql etmiĢdir və Seyid Xoinin görüĢünə əsasən
O, Ġbrahim ibn HaĢim və Məhəmməd ibn Əbi-Umeyrin sənədlər silsiləsində
yer aldığı üçün diqqətə layiqdir.
Nəql etdiyi hədis (2)

Əli ibn Ġbrahim atasından, əs-Səmmandan, o da, Əbi Abdullahdan (ə),
nəql edərək dedi: Elə ki, oruc tutan Ģəxs camaatın və ya bir kiĢinin yemək
yediyini görsə, saçının hər bir teli fəryad edər [Kuleyni, 1407, c.4, s.65].
4.3.Abdullah ibn Həkəm

Ġrəvanda yaĢamıĢ və Ġmam Sadiqdən (ə) çoxlu hədis nəql edən ravilərdən
biri də Abdullah ibn Həkəmdir. Tarixi faktlar onun hədis sahəsində bir
kitabının olduğu və Tiflis ravilərindən biri tərəfdən nəql olduğu haqda xəbər
verir. O, Ġmam Mühəmməd Baqirin (ə) ömrünün sonlarında Mədinə Ģəhərinə
gəlmiĢ və Ġmam Sadiqin (ə) imaməti dövrünə qədər orda yaĢamıĢdır. Daha
sonra Qafqaza və Tiflisə səfər etmiĢdir. Çünki onun Ģagirdlərindən ikisi Tiflis
ravilərindən olan Musa və Məhəmməd qardaĢlarıdır. Abdullah ibn Həkəm
Mədinədə olduğu müddətdə Ģəhərin böyük Ģəxsiyyətləri olan Ġmam Baqirdən
(ə), Ġmam Sadiqdən (ə), Ġmam Kazımdan (ə), Cabir ibn Yəzid Cofidən,
Abdullah ibn Ġbrahim ibn Məhəmməd Cəfəridən, Ġsa ibn Ətiyyədən və
Müaviyə ibn Əmmar Duhnidən bəhrələnmiĢdir. O, Ġmam Baqirdən (ə) bir
hədis, Ġmam Sadiqdən yeddi hədis, Cabir ibn Yəziddən üç hədis, Cəfəridən
altı hədis Ġbn Ətiyyədən iki hədis və Ġbn Əmmardan bir hədis nəql etmiĢdir.

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

64

Qeyd etdiyimiz kimi onun Tilfisdə iki Ģagirdi Musa və Məhəmməd ibn
Zəncəviyyə Tiflisi olmuĢdur. [Rzayi, 1385, s.152]
Ustadları

1.Ġmam Baqir (ə) (1-Hədis);
2.Ġmam Sadiq (ə) (7-Hədis);
3.Ġmam Kazim (ə);
4.Cabir ibn Yezid Cufi (3-Hədis);
5.Abdullah ibn Ġbrahim ibn Məhəmməd Cəfəri (6-Hədis);
6.Ġsa ibn Ətiyyə (2-Hədis);
7.Muaviyə ibn Əmmar Dəhəni (1-Hədis).

Şagirdləri:
1.Musa ibn Zəncəviyyə Tiflisi;
2.Məhəmməd ibn Zəncəviyyə Tiflisi.

Rical elmindəki etibarlılığı
Onun adı NəcaĢi, Ġbn Ğəzairi, Ġbn Davud və Əllamə Hillinin kitabları kimi

ilkin mənbələrdə çəkilmiĢdir. O bu mənbələrdə ―zəif‖ hesab edilib, hədisin
nəqlində mübaliğə etməkdə ittihamlandırılıb.

Rical kitablarında onun zəif olduğu bildirlir. [Hilli, 1417, s.270] ġeyx Tusi
onun kitab yazdığını və bu kitabın sənədini qeyd etmiĢdir. (Tusi, 1415, s.437)
Ġmamiyyənin dörd kitabında yəni ―Kutubu-ərbəə-də ondan 21-hədis nəql
olunmuĢdur. Bu hədislərin on birini Kuleyni nəql etmiĢdir.

Nəql etdiyi hədislər
Onun hədislərinin çoxu fiqh mövzusuna aiddir. Xüsusilə də birbaĢa Ġmam

Sadiqdən (ə) nəql edilən hədislər, müxtəlif fiqhi məsələlərdə sual-cavab
Ģəklində nəql edilmiĢdir. Onun əxlaq və fəzilətlər mövzusunda da, hədisləri
vardır. (3)

Bəzi səhabələrimizdən, Məhəmməd ibn Hisandan, Məhəmməd ibn
Rəncəveyhdən, Abdullah ibn əl-Həkəmdən, Abdullah ibn Cəfər ibn Ġbrahim
əl-Cəfəridən, Abdullah ibn Cəfər ibn Əbi Talibin qulu Abdullah ibn əl-
Mufəzzəlin hədisinə əsasən dedi: Fəxdə (Məkkə Ģəhərinin yaxınlığında bir
məntəqənin adıdır) öldürülən əl-Hüseyn ibn Əli elə ki, qiyam etdi və Mədinə
Ģəhərini əhatəyə aldı. Musa ibn Cəfəri beyət etməyə çağırdı və Musa ibn
Cəfər onun yanına gəlib dedi: Ey əmioğlu, əmin oğlunun Əbu Abdullaha irəli
sürdüyü təklifi mənə qarĢı da irəli sürmə ki, onun istəmədiyi Ģey Əbu
Abdullahdan baĢ verdiyi kimi, mənim istəmədiyim Ģey də məndən baĢ versin.
Sonra onunla vidalaĢdı və Əbu əl-Həsən Musa ibn Cəfər onunla vidalaĢanda
ona dedi: Öldürüləcəksən, vuranı tap, çünki insanlar günahkardırlar,
imanlarını aĢkar edirlər və Ģirklərini gizlədirlər. Biz Allahdanıq və Ona tərəf
qayıdacağıq. Mən sizi Allah yanında olan bir qəbilədən hesab edirəm sonra

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

65

Hüseyn qiyam etdi və Musa ibn Cəfərin dediyi kimi hamısı öldürüldü
[Amuli, 1425, c.4, s.235-236].

(4)
Səhl ibn əl-Həsəndən, Yaqub ibn Ġshaq əl-Zəbiydən, Əbi Məhəmməddən,

Abdullah ibn əl-Həkəmdən, Ġsa ibn Utəybədən nəql edərək dedi: mən Əbu
Cəfərə (ə) dedim: keçimin südündən içməyəcəyimə və onun ətindən
yeməyəcəyimə and içdiyim üçün, onu satdım lakin onun balalarından bir
neçəsi hələdə qalır, O dedi: Onun südündən içmə və ətindən yemə çünki,
onun balaları da onun hökmündədir. [Tusi, 1365, c.8, s.292-293]

(5)
Məhəmməd ibn Əli ibn Məhbub, Məhəmməd ibn Hisandən, Əbi Ġmrandan,

Abdullah ibn əl-Həkəmdən, o da Əbi Abdullahdan nəql edərək buyurdu: Mən
ondan təkgözlü kiĢinin digər gözünü çıxaran gözləri sağlam bir kiĢi haqqında
soruĢdum, O dedi: qan pulunu kamil Ģəkildə verməlidir, əgər gözü çıxarılan
kəs sahibinin qisasını alaraq bir gözünü çıxararsa bu zaman ondan beĢ min
dirhəm almalıdır, çünki kamil qan pulunun yarısını qisasla alıb [Tusi, 1365,
c.10, s.269].

(6)
Məhəmməd ibn Həssan Əbi Ġmrandan, o da Abdullah ibn əl-Həkəmdən

nəql edərək dedi: mən Əbu Abdullahdan (ə) müflis olmuĢ, bir neçə insanlara
borcu olan bir kiĢi haqqında soruĢdum o Ģəxsin, bəzi borc sahiblərinin
yanında girov malı var idi və bu halda öldü və qalan var dövləti borc
sahiblərinə olan borcu verməyə kifayət etmədi, Ġmam buyurdu: bu halda
bütün girov qoyduğu malı və qalan var dövləti borclu olduğu Ģəxlər arasında
bölünəcək. [Ġbn Babaveyh, 1413, c.3, s.307].
4.4.Əbu-Bəkr

O, Ġrəvan Ģəhərində dünyaya gəlmiĢdir. Hicazda həcc səfəri zamanı Ġmam
Kazımla (ə) görüĢmüĢ və ondan Ģəriət hökmləri haqda suallar soruĢmuĢdur.
Hicazdan Bağdada qayıdarkən Vaqifi məzhəbinin böyüklərindən olan Həsən
ibn Əli Bətaini ilə görüĢmüĢdür. Bətaini ondan Ġmam Kazımın (ə) hədislərini
öyrənmiĢdir.
Ustadı

Ġmam Kazim (ə).
Şagirdi:

Həsən ibn Əli ibn Əbi Həmzə Bətaini (atası kimi vaqifilərdən və onların
ikinci nəslinin rəhbərlərindən idi).
Rical elmindəki etibarlılığı

O, böyük rical alimi NəcaĢi tərəfdən zəif sayılmıĢdır. Çünki məchuldur.
[Bəssam, 1426, c.2, s.589].

(7)

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

66

Əbu Bəkr, Abdullah ibn Muğeyrədən soruĢdu, niyə tamam vücudun ilə
Əliyə bağlanmısan? Dedi, çünki Səlma mənə dedi atasının yanında ondan
əziz adam yox idi. Ona görə Əliyə eĢq və məhəbbətlə bağlanmıĢam. [Tusi,
1411, s.62].
4.5.Əhməd ibn Məhəmməd ibn İbrahim

Ġrəvanda yaĢayan ravilərdən biri də Əhməd ibn Məhəmməd ibn
Ġbrahimdir. O, doqquzuncu Ġmam Məhəmməd ibn Əlinin (ə) dövründə və
ondan sonrakı dövrdə yəni hicrətin III əsrində yaĢamıĢdır. O, hədis öyrənmək
məqdəsi ilə Bağdad, Bəsrə , Məkkə və Mədinə Ģəhərlərinə səfər etmiĢdir.
Ustadı:

Həsən ibn Əli ibn Yəqtin.
Şagirdi:

Muəlla ibn Məhəmməd Bəsri. (NəcaĢinin nəzərininə əsasən Muəllanın
əqidə problemi olmuĢdır, hədis mövzusunda da o zəif Ģəxs kimi tanınır.
Lakin əksər alimlərin nəzərinə əsasən etibarlı və yaxĢı insan olmuĢdur).
[Xoyi, 1403, c.18, s.260].
Nəql etdiyi hədis (8)

Əl-Hüseyn ibn Məhəmməd, Muəlla ibn Məhəmməd, Əhməd ibn
Məhəmməd ibn Ġbrahim, əl-Həsən ibn Əli ibn Yəqtin, o da Əbu Cəfərdən (ə)
nəql edərək buyurdu: Kim danıĢanı dinləyirsə, ona ibadət etmiĢ kimidir,
deməli, əgər danıĢan Allah təalanın sözünü desə o, Allaha ibadət etmiĢdir,
əgər danıĢan Ģeytanın sözünü desə, Ģeytana ibadət etmiĢdir [Kuleyni, 1407,
c.6, s.434].
4.6.Məhəmməd ibn İsa

Mühəmməd ibn Ġsa Ġrəvan ravilərindəndir. O, Ġmam Sadiqin (ə)
təbəqəsindəndir. Ġbn-Ġsa hədis öyrənmək üçün Ġraqdan Rey və Qum
Ģəhərlərinə səfər etmiĢdir.
Ustadları

1.Əbi Ġmran əl-Xərat;
2.Hüseyn ibn Alvan Kəlbi.

Şagirdləri:
Əhməd ibn Məhəmməd ibn Xalid Bərqi,
Səlma ibn Xəttab Razi (NəcaĢi onu və hədisini zəif hesab etmiĢdir, lakin

onun rəvayətlərinin çoxluğu, Ġbn-Quluviyyənin onun haqqında nəql etdiyi
rəvayəti nəql etdiyi rəvayətlərini təsdiq edə bilər, baxmayaraq ki, sonda bəzi
insanlar onu vaqifi hesab etmiĢlər.) [Xoyi, 1403, c.8, s.205].
Nəql etdiyi hədis (9)

Ondan, Sələmədən, Məhəmməd ibn Ġsa, Hüseyn ibn Ulvandan, Abdullah
ibn əl-Vəliddən, o da Əbi Cəfərdən (ə) nəql edərək dedi: Allahın Peyğəmbəri
(s) dünyasını dəyiĢəndə bir nəfər gəlib qapının yanında dayandı və ev əhlinə

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

67

salam vedikdən sonra, dedi: Salam olsun sizə ey Məhəmmədin ailəsi; “Hər
bir canlı ölümü dadacaqdır. Qiyamət günü sizin mükafatlarınız tam Ģəkildə
veriləcəkdir. Odur ki, oddan uzaqlaĢdırılan və Cənnətə daxil edilən kəs
doğrudan da kama çatmıĢdır. Bu dünya həyatı aldadıcı maldan baĢqa bir Ģey
deyildir”. [Ali-Ġmran surəsi, ayə.185]. Qüdrətli və Əzəmətli Allahın yanında
hər həlak olandan bir caniĢin, hər bəladan bir təsəlli və itirilənin əvəzedicisi
vardır, elə isə Allahın ipindən yapıĢın, Ona təvəkkül edin, baĢınıza bir
müsibət gəldiyi zaman ondan kömək diləyin, çünki əsl müsibət görən o kəsdir
ki, savabdan məhrum olsun. Allahın salamı, rəhməti və bərəkəti sizlərin
üzərinə olsun. Evdə olnalardan heç kim onu görmədi; orada olnalardan biri
dedi: Bu, Uca Allahın sizə təsəlli vermək üçün göndərdiyi mələyidir. digəri
dedi: Bu, Xızır (ə) Peyğəmbərdir, Peyğəmbərinizin itkisinə görə baĢsağlığı
verməyə gəlmiĢdir [Kuleyni, 1407, c.3, s.222].
4.7.Məhəmməd ibn Yəhya

Ġrəvanda yaĢayıb yaradan ravilərdən biri də Məhəmməd ibn Yəhyadır. O,
əsasən sağlamlıq və tibbə aid hədislər nəql edir. Onun hədis ustadı
Mühəmməd ibn Sənan, Ģagirdi isə iraqlı Mühəmməd ibn Cəfər Nursidir.

Məhəmməd ibn Yəhyanın Ġslam təbabətinə meyli çox idi. Buna görə o, bu
sahədə çoxlu iĢləmiĢ və məntəqəsinin təbiblərindən biri olmuĢdur. Onun
―Tibbul-əimmə‖ kitabında 17-hədisi vardır. Bu hədislərin əsas mövzusu
bitkilərlə müalicə, dini həyat tərzinin insan sağlamlığına təsiri, sağlamlıq
haqda dualar və dini hökmlərin fəlsəfəsidir.
Ustadı

Məhəmməd ibn Sinan Zahiri. (Baxmayaraq ki, bəziləri onu qali olmaqda
ittiham edir, lakin araĢdırmalar onun etibarlı Ģəxs olduğunu göstərir).
Şagirdləri:

Məhəmməd ibn Cəfər əl-Nursi.
Nəql etdiyi hədislər

Məhəmməd ibn Yəhyanın nəql etdiyi hədislərdən bəzilərini Ģeyx Hürr
Amuli ―Vəsail əl-ġiə‖ kitabinda nəql etmiĢdir. Onlardan bir neçəsini aĢağıda
qeyd edirik. (10)

Əl-Hüseyn ibn Bəstam Ġmamların təbabəti adlı kitabda, Məhəmməd ibn
Cəfər əl-Nursidən, Məhəmməd ibn Yəhyadan, Məhəmməd ibn Sinandan, əl-
Mufəzzal ibn Ömərdən, Əbi Abdullahdan (ə), O da, Əli əleyhissalamdan, O
da, Peyğəmbdən nəql edərək buyurdu: Vəzi yeməkdən çəkinin, çünki o, cüzam
xəstəliyinə səbəb olur; sonra buyurdu: Yəhudilər vəzi yemədikləri üçün
bağıĢlandılar yenədə buyurdu: əgər cüzamlıları görsən, Rəbbindən Ģəfa
istəyin və Ondan qafil olmayın [Amuli, 1409, c.16, s.363].

(11)

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

68

Əl-Hüseyn ibn Bəstam Ġmamların təbabəti adlı kitabıda Əhməd ibn
Ziyaddan, o da, Fuzalədən, o da, əl-Səkunidən, o da, Əbi Abdullahdan (ə)
nəql edərək dedi: həzrət Peyğəmbər (s) yorğunluq hiss etdikdə və ya gözü
yaxud baĢı ağrıyanda əlini göyə qaldıraraq, həmd, fələq və nas surələrini
oxuyar, sonra əlini alnına sürtərdi və ağrı keçərdi. [Amuli, 1409, c.16,
s.363].

(12)
Məhəmməd ibn Cəfər əl-Nərsidən, o da, Məhəmməd ibn Yəhyadan, o da,

Məhəmməd ibn Sinandan,o da, Sələmə ibn (Muhrizdən),o da, Ġmam Baqirdən
(ə) nəql edərək dedi: heç bir kəsi Həmd və ixlas surəsi sağaltmazsa onu
baĢqa heç bir Ģey sağaltmaz, hər bir dərd bu iki surə ilə aradan gedir.
[Amuli, 1409, c.4, s.874]

(13)
Məhəmməd ibn Cəfər əl-Nərsidən, Məhəmməd ibn Yəhyadan, Məhəmməd

ibn Sinandan, Yunus ibn Zəbyandan, Mufəzzəl ibn Ömərdən, Əbi
Abdullahdan (ə), O da, atalarından nəql edərək buyurdu: Cəbrayıl
Peyğəmbərə (s) nazil oldu o zaman Peyğəmbərin (s) baĢı ağrıyırdı, Cəbrayıl
(ə) dedi: ey Məhəmməd, bu duaya pənah apararaq baĢ ağrısından xilas ol,
Allah sənin ağrını aradan aparacaq, yenə dedi: ey Məhəmməd, hər kəs bu
duanı ona üz verən dərd və ağrı zamanı yeddi dəfə oxuyarsa və əlini ağrıyan
yerə çəkərsə, Allah ona Ģəfa verər, duanı belə deyirsən: “ Bismillahi Rəbbina
əlləzi fis-səma, təqəddəsə zikru Rəbbina əlləzi fis-səma, vəl-ərzi əmruhu
naafizu mazin, kəma ənnə əmrəhu fis-səma, ic-əl rəhmətəkə fil-ərzi, vəğfir
ləna zunubəna və xətayana ya Rəbbət-tayyibiin ət-tahiriin, inzil Ģifaaən min
Ģifaaikə və rəhmətikə əla Fulan ibn Fulanə, (Fulan ibn Fulanə) yerinə ismini
deyirsən; Məsələn (Əli ibn Məryəm). [Amuli, 1409, c.2, s.640]

(14)
Əl-Hüseyn ibn Bəstam Ġmamların təbabəti adlı kitabında Məhəmməd ibn
Cəfər ən-Nərsidən, o da, Məhəmməd ibn Yəhyadan, o da, Məhəmməd ibn
Sinandan, o da, Yunis ibn Zəbyandan, o da, Ġsmail ibn Əbi Zəbyandan, o da,
Əbi Abdullahdan (ə) nəql edərək dedi: Ġmam (ə) səhabələrindən birinə
buyurdu: YoldaĢın hamilə ikən onunla cinsi əlaqədə olma, çünki uĢaq
dünyaya gəlsə, iki cinsli olar, necə ki, cənabət halında da, bu nəticəni verər
[Amuli, 1409, c.14, s.88].
(15)
Məhəmməd ibn Yəhyadan, Həmdan ibn Süleymandan, Əli ibn əl-Həsəndən, o
da, Cəfər ibn Əhməd əl-Məkfufdan nəql edərək dedi: Mən Ġmam Kazimə (ə)
məktub yazıb soruĢdum, qarĢımızda (bazarda) sekəncəbin, gülab suyu, tut,
nar, alma Ģərbəti, satılır ancaq satıcını tanımırıq ondan almağın hökmünü

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

69

nədir? Ġmam (ə) cavabinda buyurdu: Ġcazəlidir və heç bir iradı yoxdur
[Amuli, 1409, c.17, s.293].
4.8.Əbul-həkəm

Əbul-həkəm Ġrəvanın hədis alimlərindən olmuĢdur. O, Ġmam Kazımın (ə)
imaməti dövründə yaĢamıĢdır. O, Ġmam Kazimdən (ə) iki vasitə ilə bir hədis
nəql etmiĢdir. Kuleyninin Kafi əsərində onun Ġmam Kazımdan (ə) Ġmam
Rzanın (ə) imaməti haqda hədisi vardır. Çox güman ki, o hədisi Ġraqda eĢidib
növbəti raviyə çatdırıb.
Ustadları

1.Abdullah ibn Ġbrahim ibn Məhəmməd Cəfəri (Cəfər ibn Əbi Talibin
nəslindən).

2.Abdullah ibn Məhəmməd ibn Əmarə Cərəmi.
Şagirdləri:

Məhəmməd ibn Əli Əbu Səminə (o zəifdir və mübaliğə etməkdə ittiham
olunur).
Rical elmindəki etibarlılığı

MəĢhur rical kitablarında Əbul-həkəm haqqında yetərli məlumat
olmadığından burada onun etibarlılığı haqqında söz aça bilmirik.

Nəql etdiyi hədis (16)
Əhməd bin Mihran, Məhəmməd bin Əlidən, o da, Əbu əl-Həkəmdən

rəvayət edərək dedi: Abdullah bin Ġbrahim bin Əli bin Abdullah bin Cəfər bin
Əbi Talib Yezid bin Səlit Əz-Zeydi dedi, Əbu Əl-Həkəm dedi, və xəbər verdi
mənə Abdullah bin Məhəmməd bin Umarə əl-Cərami mənə Yezid ibn Salitdən
xəbər verdi ki, o dedi: Mən Əbu-Ġbrahim (ə) ilə görüĢdüm və biz yolda ümrə
ziyarətini yerinə yetirmək istədik. Mən dedim: Sənə fəda olum, bizim
olduğumuz bu yeri təsdiq edirsənmi? O dedi: Bəli, sən də təsdiq edirsən?
Dedim: Bəli, mən və atam səninlə burada görüĢmüĢük. Sən Əbu-Abdullah (ə)
və qardaĢlarınla birlikdə gəldin. Atam ona dedi... .

Hədis çox uzun olduğu üçün burada yalnız ravinin adının keçdiyi bir
hissəni qeyd etdik. Hədisin tamamı ―əl-Kafi‖ kitabındadır. [Kuleyni, 1407,
c.1, s.313].
4.9.Məhəmməd ibn Saleh

Ġrəvan ravilərindən olan Məhəməd ibn Saleh Ġmam Həsən Əskərinin (ə)
dövründə yaĢamıĢ və Həzrətin Ģagirdlərindən sayılır. Ġmam Həsən Əskərinin
(ə) imamət dövrü çox az və o həzrətlə görüĢmək çətin olduğundan
Məhəmməd ibn Saleh Ġmam Həsən Əskəri (ə) ilə görüĢ səadətinə yalnız bir
dəfə nail olmuĢdur. Bu görüĢ Samirra Ģəhərində baĢ tutub və görüĢdə Ġmamın
(ə) səhabələrindən olan Əbu-HaĢim Cəfəri də iĢtirak edib. Bu görüĢün
maraqlı məqamlarından biri Ġbn-Salehin kəlam elmi haqda soruĢduğu iki elmi
sualdır. Bu sual Əbu-HaĢimin də diqqətini çəkib. Bu görüĢdəki söhbətlərdən

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

70

Ġbn-Salehin böyük elmi Ģəxsiyyətlərdən və Ġrəvanın görkəmli kəlam
alimlərindən olduğu anlaĢılır. O, bu görüĢdə Ġmam Sadiqin (ə) kəlam
sahəsindəki Ģagirdi HiĢam ibn Həkəmin nəzərlərini təhlil edir.
Ustadı

Ġmam Həsən Əskəri (ə).
Şagirdləri:

Əbu HaĢim Cəfəri. (O, Məhəmməd ibn Salehin Ġmam Əskəridən (ə) sual
və cavablar barəsindəki hədislərinin ravisidir).
Rical elmindəki etibarlılığı

Onun adı Ģeyx Tusinin ―Rical‖ kitabında qeyd edilmiĢdir. Bundan əlavə,
Ģeyx Tusi ―Əl-ğeybə‖ kitabında ondan hədis nəql etmiĢdir.
Nəql etdiyi hədislər

ġeyx Tusinin ―Əl-ğeybə‖ və Ərbilinin ―KəĢf əl-ğummə‖ kitabinda iki
hədis qeyd edilmiĢdir. Hədislərdən biri Allah Taalanın elmi və qəzavu-qədəri,
digəri isə ―zərr aləmi‖ və məsum imamların fəzilətləri barəsindədir.
―Əl-ğeybə‖ kitabındakı hədisi belədir: (17)

Səəd ibn Abdullah Əbu HaĢim əl-Cəfəridən nəql edir ki, o dedi:
Məhəmməd ibn Saleh Əbu Məhəmməd əl-Əskəridən (ə) Allah Taalanın bu
ayəsinin mənası barəsində soruĢdu: “Allah (məhv və isbat) lövhəsində
yazılmıĢ, (olacaq hadisələrdən) istədiyini məhv və (bəzi hadisələri orada)
dərc edir və Ümmül-kitab (Lövhi-Məhfuz və Ģeylərin sabit cəhətlərinin
yazıldığı yer) Onun yanındadır”. [Rəəd surəsi, ayə.39] Ġmam buyurdu: məgər
olanı məhv (silib), olmayanı isbat (yaratmaq) etməkdən baĢqamı? mən öz-
özümə dedim ki, bu HiĢam ibn əl-Həkəmin dediklərinə ziddir ki, o, Allahın
elminin yaratdıqlarına yalnız onların vücuda gəldikən sonra Ģamil olduğunu
deyir: Ġmam (ə) mənə baxaraq dedi: Allah Taalanın əĢyalara yaratmamıĢdan
qabaq elmi var. [Tusi, 1411, c.1, s.430-431].

Ərbilinin ―KəĢf əl-ğummə fi mərifəti əl-əimmə‖ kitabında gələn hədisi:
(18)

Əbi HaĢim dedi: Məhəmməd ibn Saleh, əbu Məhəmməd əl-Əskəridən (ə)
Allah Taalanın bu ayəsinin mənası barəsində soruĢdu: “Allah «məhv və
isbat» lövhəsində yazılmıĢ, olacaq hadisələrdən) istədiyini məhv və (bəzi
hadisələri orada) dərc edir və Ummul-kitab (Lövhi-Məhfuz və Ģeylərin sabit
cəhətlərinin yazıldığı yer) Onun yanındadır. Ġmam buyurdu: Məgər olanı
məhv (silib), olmayanı isbat(yaratmaq) etməkdən baĢqamı? Mən öz-özümə
dedim ki, bu HiĢam ibn Əl-Həkəmin dediklərinə ziddi, belə ki, o, Allahın
elminin yaratdıqlarına yalnız onların vücuda gəldikən sonra Ģamil olduğunu
deyir: Ġmam (ə) mənə baxaraq dedi: Allah Taalanın əĢyalara yaratmamıĢdan
qabaq elmi var. Bir zaman ki, Yaradan var idi yaradılmıĢ yox idi, Rəbb
(tərbiyə edən) var idi mərbub (tərbiyə olunmuĢ) yox idi, Qadir var idi məqdur

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

71

(onun qudrəti ilə yaranmıĢ) yox idi. Mən dedim: ġəhadət verirəm ki, sən
Allahın vəlisi, höccəti, Onun ədaləti ilə hökm edəni, Əmirəl-möminin Əlinin
(ə) yolunun və elminin varisisən. [Ərbili, 1381, c.2, s.924].
4.10.Cəfər ibn Məhəmməd

Ġrəvanın görkəmli ravilərindən biri Cəfər ibn Məhəmməddir. O, Ġmam
Hadinin (ə) imaməti dövründə yaĢamıĢdır. Ġbn-Məhəmmədin hədis ustadı
Həsən ibn Əbdülvəhhab, Ģagirdi isə Əhməd ibn Əli ibn Nasihdir. ġiə hədis
kitablarında Ġbn Məhımmədin iki hədisi var. Onların biri ġeyx Səduqun (r)
―ĠləluĢ-Ģərayi‖ kitabında uĢağın yersiz ağlamağı və gülməyinin fəlsəfəsi
haqda, o biri isə VII hicri əsrinin alimlərindən olan Əbdülkərim ibn Əhməd
ibn Tavusun ―Fərhətul-ğəra fi təyini qəbri Əmiril-muminin Əli ibn Əbi Talib
(ə)‖ kitabında Ġmam Əlinin (ə) vəsiyyəti və dəfni haqda olan hədisdir.
Ustadı

Hüseyn ibn Əbdülvəhhab.
Şagirdi:

Əhməd ibn Əli ibn Nasih.
Nəql etdiyi hədis (19)

Əli ibn Hatəm (r) Ġsmayıl ibn Əli ibn Qudamədən, o da, Əbu əl-Sərridən,
o da, Əhməd ibn Əli ibn Nasihdən, o da, Cəfər ibn Məhəmməddən, o da, əl-
Həsən ibn Əbdül-Vəhhabdan, o da, Əli ibn Hədid əl-Mədainidən, o da,
Müfəzzəl ibn Ömərdən nəql edərək bizə dedi: mən Cəfər ibn Məhəmməddən
(s) təəccüb etmədən gülən və ağrısız ağlayan uĢaq haqqında soruĢdum. O
dedi: “ey Müfəzzəl, elə uĢaq yoxdur ki, imamı görüb onunla danıĢmasın,
onun ağlamğı imamın ondan uzaqlaĢmağına və gülməsi isə onu görünməsinə
görədir, elə ki, dili açılıb danıĢarsa daha imamı görməz və gördüklərini
unudar” [Ġbni Babaveyh, 1385, c.2, s.584].
4.11.Əbu Səid Salim ibn Bundar Ən-Nəsəvi

Əbu Səid On ikinci Ġmamın (ə.c) kiçik qeyb dövrünün əvvəllərində
yaĢamıĢdır. Onun hədis mənbələrində iki hədisi qeyd edilmiĢdir. Hədislərin
hər ikisinin mövzusu Əhli-beytin (ə) fəziləti haqdadır. Bu da onun Əhli-beytə
(ə) olan məhəbbətinin əlamətidir.

Ustadları
1.Süleyman ibn Əhməd ibn Əbi Səlayə DəməĢqi Mulətti.
2.Məhəmməd ibn Mehran.

Şagirdləri:
1.Əbu-Səid Məhəmməd ibn Əli ibn Əmr ibn Mehdi əl-Hafiz.
2.Həmmad ibn Süleyman.

Nəql etdiyi hədis (20)
Həmdan ibn Süleymandan, Əbi Səiddən, Məhəmməd ibn Abdullah ibn

Mehrandan nəql edərək, o da, Məhəmməd ibn əl-Fərəcdən nəql edərək dedi:

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

72

əl-Fərəc Əbu Cəfərə məktub yazaraq dedi: “Xümsu mənə göndərin, çünki
yalnız bu il sizdən xüms alacam” [Təbərisi, c.2, səh.100; Ġsbatul-huda, c.4,
səh.399; Məclisi, c.50, səh.63].
5.Nəticə

Azərbaycanın qədim bölgəsi olan Ġravan, yarandığı gündən mədəniyyətin
mərkəzi olmuĢdur. Ġslamın ilk dövrlərində bu Ģəhər hədis ravilərinin və
mühəddislərinin gediĢ-gəliĢ yerinə çevrilmiĢdir. Rical və biografiya
kitablarına görə nüfuzlu ravi və mühəddislər bu Ģəhərdə yaĢamıĢlar.

Əsas hədəf Ġrəvan ravilərinin rical kitablarında olan ad və soy adları ilə
yanaĢı onların hədislərini burada qeyd etməkdir. Bu məqalədə qədim Ġrəvanın
raviləri haqqından xülasə olaraq söz açıldı, onların haqqında qısa da olsa bəzi
məlumatlara iĢarə və onların imamlardan (ə) nəql etdikləri hədislər qeyd
edildi. Onların müxtəlif kitablarda xüsusilə də imamiyyə hədis mənbələrinin
əsas dörd kitabı ―Kutubu-ərbəə‖-də gələn hədislərini tərcüməsi ilə birlikdə
yazaraq bizlər üçün çəkdikləri əməyi Azərbaycanın elmi camiəsinə
çatdırmağa çalıĢdıq.

Tarixi məlumatlara görə, bu torpaqda Azərbaycan xalqı həmiĢə
yaĢamıĢdır. Bu iddianın sübutu adıçəkilən diyardakı ibadət yerləri, məscidlər
və onun görkəmli alimləridir.
Hədislərin orijinal forması:

عبٌُ ثٓ ػٓ ٘شبَ خبٌذ ػٍٟ ػٓ اثٓ أثٟ ػ١ّش ػٓ ثٓ اٌظّذ ػٓ اٌذغٓ ػجذ ثٓ ػٓ اٌذغٓ( 1)
ئْ لّلّ ثبٌّششق ِذ٠ٕخ اعّٙب جبثٍمب، ٌٙب اثٕب ػشش أٌف ثبة ِٓ ر٘ت، ث١ٓ وً لبي: اّلل ػجذ ػٓ أثٟ

جٗ فشعخ، ػٍٝ وً ثبة ثشج ف١ٗ اثٕب ػشش أٌف ِمبرً، ١ٙ٠ئّْٛ اٌخ١ً ٚ ٠شذزْٚ ثبة ئٌٝ طبد
اٌغ١ٛف ٚ اٌغلاح ٠ٕزظشْٚ ل١بَ لبئّٕب ٚ ئْ لّلّ ثبٌّغشة ِذ٠ٕخ ٠مبي ٌٙب جبثشطب، ثُ روش أٔٙب ِثً

.جبثٍمب ٚ لبي: ٠ٕزظشْٚ لبئّٕب
(2 ) ِْ ب َّّ ِٓ اٌغَّ ِٗ ػَ ْٓ أث١َِ َُ ػَ ١ِ٘ ُٓ ئثِْشَا ُّٟ ثْ ِ )ع( لبَيَ ػَ ػٍَِ َْ :ْٓ أثَِٟ ػَجْذِ اللَّ ِبً ٠َأوٍُُْٛ ْٛ ُ لَ بئِ ئرَِا سَأَٜ اٌظَّ

ُْٕٗ ِ ًُّ شَؼْشَحٍ ذْ وُ ًُ عَجَّ ْٚ سَجُلًا ٠أَوُْ .أَ
ذ ثٓ سٔج٠ٛٗ ػٓ( 3) ّ ذ ثٓ دغبْ ػٓ ِذ ّ ػٓ ػجذ اّلل ثٓ اٌذىُ ٚ ػٓ ثؼغ أطذبثٕب ػٓ ِذ

ذ اّلل ثٓ اٌّفؼً ٌِٛٝ ػجذ اّلل ثٓ جؼفش ثٓ أثٟ ؽبٌت ػجذ اّلل ثٓ جؼفش ثٓ ئثشا١ُ٘ اٌجؼفشٞ ػٓ ػج
ٌّب خشج اٌذغ١ٓ ثٓ ػٍٟ اٌّمزٛي ثفخ ٚ ادزٜٛ ػٍٝ اٌّذ٠ٕخ دػب ِٛعٝ ثٓ جؼفش ئٌٝ اٌج١ؼخ، لبي:

فأربٖ فمبي ٌٗ: ٠ب اثٓ ػُ لا رىٍفٕٟ ِب وٍف اثٓ ػّه أثب ػجذ اّلل ف١خشج ِٕٟ ِب لا أس٠ذ وّب خشج ِٓ
د١ٓ ػ١ٍٗ اٌغلاَ ٠ىٓ ٠ش٠ذ ئٌٝ أْ لبي: ثُ ٚدّػٗ فمبي ٌٗ أثٛ اٌذغٓ ِٛعٝ ثٓ جؼفش أثٟ ػجذ اّلل ِب ٌُ

ٚدػٗ: ئٔه ِمزٛي فأجذّ اٌؼشاة فاْ اٌمَٛ فغّبق ٠ظٙشْٚ ئ٠ّبٔب ٚ ٠غزشْٚ ششوب، ٚ ئٔب لّلّ ٚ ئٔب ئ١ٌٗ
وّب لبيساجؼْٛ، أدزغجىُ ػٕذ اّلل ِٓ ػظجخ. ثُ خشج اٌذغ١ٓ ٚ وبْ ِٓ أِشٖ ِب وبْ فمزٍٛا وٍُٙ

ػ١ٍٗ اٌغلاَ.
ػٕٗ ػٓ عًٙ ثٓ اٌذغٓ ػٓ ٠ؼمٛة ثٓ اعذبق اٌؼجٟ ػٓ اثٟ ِذّذ ػٓ ػجذ الل ثٓ اٌذىُ ( 4)

أٟ آ١ٌذ اْ لا أششة ِٓ ٌجٓ ػٕضٞ ٚلا آوً : اٌغلا ػ١ٍٗ ػٓ ػ١غٝ ثٓ ػط١خ لبي: لٍذ لاثٟ جؼفش
ٓ ٌذّٙب فبٔٙب ِٕٙب.: لا رششة ِٓ ٌجٕٙب ٚلا رأوً ِٙب فجؼزٙب ٚػٕذٞ ِٓ أٚلاد٘ب فمبيِٓ ٌذّ

ثٝأػٓ اٌذىُ ثٓ الل ػجذ ػٓ دغبْ ػٓ اثٟ ػّشاْ ثٓ ِذجٛة ػٓ ِذّذ ثٓ ػٍٟ ثٓ ِذّذ( 5)
لبي: عأٌزٗ ػٓ سجً طذ١خ فمأ ػ١ٓ سجً اػٛس فمبي: ػ١ٍٗ اٌذ٠خ وبٍِخ فبْ شبء اٌغلاَ ػ١ٍٗ ػجذالل

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

73

ْ ٌٗ اٌذ٠خ وبٍِخ ٚلذ اخز اٌزٜ فمئذ ػ١ٕٗ اْ ٠مزض ِٓ طبدجٗ ٠ٚأخز ِٕٗ خّغخ آلاف دسُ٘ فؼً، لأ
ٔظفٙب ثبٌمظبص.

ذُ ( 6) َّّ ذَ ُِ ٜ َٚ ُٓ َٚ سَ َْ ثْ شَا ّْ ْٓ أثَِٟ ػِ َْ ػَ ب ْٓ دَغَّ ِ ػَجْذِ ػَ ِٓ اللَّ ُِ ثْ ٌْذَىَ ٌْذُ أثََب لبَيَ ا ِ ػَجْذِ عَأَ ْٓ ) اللَّ ع( ػَ
َٚ ٌْ ُْ سُُ٘ٛ ِٙ ْٕذَ ثؼَْؼِ َٚ ػِ ٍَ ْٛ ٌٓ ٌمَِ ِٗ د٠َْ َٚ ػ١ٍََْ ًٍ أفٍَْظََ َٚ لَا ١ٌَْظَ ػِ سَجُ بدَ َّ ُْ فَ ِٙ ِٗ ْٕذَ ثَؼْؼِ ب ػ١ٍََْ َّ بٌُُٗ ثِ َِ ٠ذ١ُِؾُ

ٌْذِظَضِ ِٓ ثبِ ٠ْ َٚ غ١َْشِ٘بَ ػٍََٝ أسَْثبَةِ اٌذَّ ِْ ُٛ٘ َٓ اٌشُّ ِ ب خٍََّفَ َِ ١غُ ِّ ُ جَ ِٓ لبَيَ ٠مُْغَ ٠ْ َٓ اٌذَّ ِ.
أٔٗ ٌُ ٠ىٓ ػٕذ ٟ عٍّٝػٍٟ لبي أخجشرٕ ء لطؼذ ػٍٝ الل ثٓ اٌّغ١شح ثأٞ شٟػجذ عأي أثٛثىش( 7)

. أث١ٗ أدذ ثّٕضٌزٗ
(8 ) ُٓ ٌْذُغ١َْ ُٓ ا ذٍ ثْ َّّ ذَ ؼٍََّٝ ُِ ُِ ْٓ ِٓ ػَ ذٍ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ذَ ػَ َّ ِٓ أدَْ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ِٓ َُ ثْ ١ِ٘ ِٓ ئثِْشَا ٌْذَغَ ِٓ ا ِٓ ػَ ِّٟ ثْ ِٓ ػٍَِ ثْ

ْٓ أثَِٟ جَؼْفشٍَ )ع( لبَيَ: ٍٓ ػَ ْٓ أطَْغَٝ ئٌَِٝ ٔبَؽِكٍ فمَذَْ ٠مَْط١ِ َِ ًَّ َٚ جَ ِ ػَضَّ ِٓ اللَّ َْ إٌَّبؽِكُ ٠إَُدِّٞ ػَ ْ وَب ِ ػَجذََُٖ فاَ
. َْ ١ْطَب ِْ فمَذَْ ػَجذََ اٌشَّ ١ْطَب ِٓ اٌشَّ َْ إٌَّبؽِكُ ٠إَُدِّٞ ػَ ْ وَب َٚ ئِ َ فمَذَْ ػَجذََ اللَّ

(9 ) ْٓ خَ ػَ َّ ْٓ عٍََ ُْٕٗ ػَ ذِ ػَ َّّ ذَ ُِ ِٓ ِٓ ػ١ِغَٝ ثْ ٌْذُغ١َْ ِٓ ا ِٓ ػَ َْ ثْ ا َٛ ٍْ ِ ػُ ْٓ ػَجْذِ اللَّ ِٓ ػَ ْٓ أثَِٟ ثْ ١ٌِذِ ػَ َٛ ٌْ ا
َُ ػ١ٍََْ جَؼْفشٍَ ع لبَيَ: لَا َُّ لبَيَ اٌغَّ ُْ ثُ ِٙ َُ ػ١ٍََْ ٌْج١َْذِ فغٍَََّ لفََ ثجِبَةِ ا َٛ ُْ آدٍ فَ ِ )ص( أرَبَُ٘ ب لجُغَِ سَعُٛيُ اللَّ َّّ ُْ ٠َب ٌَ ىُ

ذٍ آيَ َّّ ذَ ب ُِ َٚ ئَِّّٔ دِ ْٛ َّ ٌْ ًُّ ٔفَْظٍ رائمِخَُ ا ًَ اٌْجََّٕخَ وُ َٚ أدُْخِ ِٓ إٌَّبسِ ْٓ صُدْضِحَ ػَ َّ خِ فَ َِ ٌْم١ِب ََ ا ْٛ َ٠ ُْ َْ أجُُٛسَوُ ْٛ فَّ َٛ رُ
ٌْغُشُٚسِ زبعُ ا َِ ١ْٔب ئلِاَّ ٌْذ١َبحُ اٌذُّ ب ا َِ َٚ ظ١ِجخٍَ فمَذَْ فبصَ ُِ ًِّ ْٓ وُ ِ َٚ ػَضَاءٌ ًِّ ٘بٌَهٍِ ْٓ وُ ِ ًَّ خٍَفٌَ َٚ جَ ِ ػَضَّ فِٟ اللَّ

ب اٌْ َٚ دَسَنٌ َّ ا فأََِّ ْٛ ظ١ِجخَِ فبَسْػَ ُّ ٌْ ْٕذَ ا ُْ ػِ ِٖ ٌىَُ َٚ ثِٕظَْشِ ٍُٛا وَّ َٛ ِٗ فزََ َٚ ػ١ٍََْ ِ فثَمُِٛا ب فبَدَ فجَبِللَّّ َّ ٌِ ََ ْٓ دُشِ َِ ظَبةُ ُّ
َِ ا أدََذاً فمَبَيَ ثؼَْغُ ْٚ ُْ ٠شََ ٌَ َٚ َٚ ثشََوَبرُُٗ ِ خُ اللَّ َّ َٚ سَدْ ُْ َُ ػ١ٍََْىُ لَا َٚ اٌغَّ اةَ َٛ َٓ اٌثَّ ِ ٍهٌَ َِ ٌْج١َْذِ ٘زََا ْٓ فِٟ ا

ُْ ٠ؼَُضِّ ٌْخَؼِشُ ع جَبءَوُ ُْ ٘زََا ا َٚ لبَيَ ثؼَْؼُُٙ ُْ ٠ىَُ ُْ ١ٌِؼَُضِّ ًَّ ئ١ٌَِْىُ َٚ جَ ُ ػَضَّ بءِ ثؼََثَُٗ اللَّ َّ ُْ اٌغَّ ُْ ثِٕج١َِِّىُ )ص( ٠ىُ
ْٓ ِذّذ ثٓثغطبَ فٟ ؽت الأئّخ ػٓ ثٓاٌذغ١ٓ ( 11) ذِ جؼفش إٌشعٟ ػَ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِٓ ٠ذ١ََْٝ، ػَ ثْ

ِٓ ، ػَ ٍْ ِٓ عِٕبَ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِ ػ١ٍٗ اٌغلاَ ػَ ْٓ أثَِٟ ػَجْذِ اَللَّ شَ، ػَ َّ ِٓ ػُ ًِ ثْ فؼََّ ُّ ٌْ ِٗ ػٓ ػٍٟ ػ١ٍٗ اٌغلاَ اَ آثبَئِ
ًَ َٚ أوَْ ُْ ِٗ لبَيَ ئ٠َِّبوُ َٚ آٌِ ِٗ ُ ػ١ٍََْ ٌْغُذَدِ ػٓ إٌجٟ طٍََّٝ اَللَّ ُ اَ نُ فأََِّٗ ٌْجُزَ ٠ذَُشِّ ََ ٚاَ ُْ ا ِٙ ١ٌَُْٙٛدُ، ٌزِشَْوِ لبَيَ: ػُٛف١ِذَِ اَ

ٌْغُذَدِ، ٚ .لبَيَ ئرا سأ٠زُ اٌّجز١ِٚٓ فبعئٍٛا سثىُ اٌؼبف١خ ٚلا رغفٍٛا ػٕٗ اَ
ْٓ أثَِٟ ( 11) ِّٟ ػَ ِٓ اٌغَّىُِٛٔ ْٓ فؼََبٌخََ ػَ ِٓ ص٠ِبَدٍ ػَ ذَ ثْ َّ ْٓ أدَْ خِ( ػَ َّّ ََ فِٟ )ؽِتُّ الْأئَِ ُٓ ثغِْطَب ُٓ ثْ ٌْذُغ١َْ ػَجْذِ ا

َُ لَا ِٗ اٌغَّ ِ )ػ١ٍََْ ْٚ طُذَاعُ ثغََؾَ ٠ذ٠ََْ اللَّ ُٓ أَ ْٚ أطََبثزَُْٗ ػ١َْ ًَ أَ ِٗ ئرَِا وَغِ َٚ آٌِ ِٗ ُ ػ١ٍََْ ِ طٍََّٝ اللَّ َْ سَعُٛيُ اللَّ ِٗ ( لبَيَ وَب
جَُْٙٗ ف١َزََْ٘ َٚ ب َّ ِٙ غَخُ ثِ ّْ َ٠ َُّ ِٓ ثُ رَر١َْ ِّٛ ؼَ ُّ ٌْ َٚ ا ٌْىِزبَةِ َْ ٠جَِذُُٖ فمَشََأَ فبَرذَِخَ ا ب وَب َِ ُْٕٗ تُ ػَ

ِٓ عِٕبَ( 12) ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِٓ ٠ذ١ََْٝ ػَ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِّٟ ػَ ِٓ جَؼْفشَِ إٌَّشْعِ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ذْشِصٍ َٚ ػَ ُِ ( ِٓ خَ ثْ َّ ْٓ عٍََ ( ٍْ ػَ
ٌْجبَلِ ِٓ ا ( لبَيَ ػَ َُ لَا ِٗ اٌغَّ َٚ لُ شِ )ػ١ٍََْ ذِ ّْ ٌْذَ ُْ رجشأٖ عُٛسَحَ ا ٌَ ْٓ َِ ًُّ ًُّ ػٍَِّخٍ : وُ َٚ وُ ُْ ٠جشأٖ شئ ُ أدََذُ ٌَ َٛ اللَّ ُ٘ ًْ

ِٓ ٛسَر١َْ ِٓ اٌغُّ .رجَْشَأُ ثَِٙبر١َْ
ِٓ عَِٕ ( 13) ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِٓ ٠َذ١َْٝ، ػَ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِّٟ ػَ ِٓ جَؼْفشَِ إٌَّشْعِ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ِٓ َٚ ػَ ْٓ ٠ُٛٔظَُ ثْ ٍْ ػَ ب

َْ ِٓ ػُ ظج١َْبَ ًِ ثْ فؼََّ ُّ ٌْ ِٓ ا شَ ، ػَ َّ ِ ْٓ أثَِٟ ػَجْذِ اللَّ َُ َٔضَيَ ، ػَ لَا ِٗ اٌغَّ ًَ ػ١ٍََْ َّْ جَجْشَئ١ِ َُ أَ لَا ُ اٌغَّ ِٙ ِٗ ػ١ٍََْ ْٓ آثَبئِ ، ػَ
ظْذَعُ ُِ ُّٟ َٚ إٌَّجِ َُ َٚ عٍََّ ِٗ َٚ آٌِ ِٗ ُ ػ١ٍََْ ِّٟ طٍََّٝ اللَّ ٌْؼُٛرَحِ ٠ُ فمَبَيَ ػٍََٝ إٌَّجِ ِٖ ا رْ طُذَاػَهَ ثِٙزَِ ِّٛ ذُ ػَ َّّ ذَ ُِ خَفِّفِ : ٠بَ

ْٕهَ، ُ ػَ ذُ اللَّ َّّ ذَ ُِ جَغٍ ٠ظ١َُِٚ لبَيَ: ٠بَ َٚ ِّٞ ادٍ ػٍََٝ أَ شَّ َِ ٌْؼُٛرَحِ عَجْغَ ِٖ ا رَ ثِٙزَِ َّٛ ْٓ ػَ َِ ! ِٗ ُ ثاِرِِْٔ غَخُ جُُٗ شَفبَُٖ اللَّ ّْ ، رَ
ػِغِ ْٛ َّ ٌْ بءِ ، رمََ َٚ رمَُٛيُ ث١ِذَِنَ ػٍََٝ ا َّ َب اٌَّزِٞ فِٟ اٌغَّ ِ سَثِّٕ ُِ اللَّ َٚ ا: ثغِْ بءِ َّ بَ اٌَّزِٞ فِٟ اٌغَّ لْأَسْعِ ذَّطَ رِوْشُ سَثِّٕ

بعٍ َِ شُُٖ ٔبَفزُِ ِْ َٚ خَطَب٠َبٔبَ ٠َب ،أَ َٚ اغْفشِْ ٌَٕبَ رُُٔٛثَٕبَ زهََ فِٟ الْأَسْعِ َّ ًْ سَدْ بءِ، اجْؼَ َّ شَُٖ فِٟ اٌغَّ ِْ َّْ أَ ب أَ َّ وَ
َٓ سَ ِ٘ش٠ِ َٓ اٌطَّب ْٓ ،ةَّ اٌط١َِّّج١ِ ِ ْٔضِيْ شِفبَءً ٝ ا ِّّ َٚ رغَُ ِٓ فلَُأخََ، ِْ ثْ زهَِ ػٍََٝ فلَُا َّ ْٓ سَدْ ِ خً َّ َٚ سَدْ شِفبَئهَِ

ُٗ َّ .اعْ
خِ ( 14) َّّ ُٓ ثغطبْ فِٟ )ؽِتُّ الْأئَِ ُٓ ثْ ٌْذُغ١َْ ْٓ ا ِٓ ٠ذ١ََْٝ، ػَ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ، ػَ ِّٟ ِٓ جَؼْفشَِ إٌَّشْعِ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ ( ػَ

ْٓ ٠ُٛٔظَُ ، ػَ ٍْ ِٓ عِٕبَ ذِ ثْ َّّ ذَ ُ لبَيَ ُِ َُ أََّٔٗ لَا ِٗ اٌغَّ ِ ػ١ٍََْ ْٓ أثَِٟ ػَجْذِ اللَّ ِٓ أثَِٟ ص٠َْٕتََ ػَ ًَ اثْ بػ١ِ َّ ْٓ ئعِْ ، ػَ َْ ِٓ ظَج١ْبَ ثْ
خََّٕثبً . أَ ُِ َْ ٌذَاً وَب َٚ َّْ سُصِلذَْ خْزؼَِتُ فأََِّهَ ا ُِ ْٔذَ َٚ أَ ٍْ٘هََ غْ أَ ِ ِٗ: لَا رجَُب ١ٌِبَئِ ْٚ ْٓ أَ ِ ًٍ َٚ رمََ ٌشَِجُ ب لُٛيُ : َِ ََ ذَّ

.٠ذَُيُّ ػٍََٝ رٌَهَِ فِٟ اٌْجَٕبَثخَِ

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

74

ُٓ ٠َذ١َْٝ ٚػٓ (15) ذُ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ َْ ػَ ب َّ ِٓ ع١ٍَُْ َْ ثْ ذَا ّْ ْٓ دَ ِٓ ػَ ٌْذَغَ ِٓ اَ ِّٟ ثْ ْٓ ػٍَِ ذَ ػَ َّ ِٓ أدَْ جَؼْفشَِ ثْ
ىْفُٛفِ َّ ٌْ َُ أعَْأٌَُ لبَيَ اَ لَا ِٗ اٌغَّ ِٓ ػ١ٍََْ ٌْذَغَ َٚ ، لبَيَ: وَزجَْذُ ئٌَِٝ أثَِٟ ا ِٓ ْٕجَج١ِ ىَ ُْ لجٍََِٕبَ اٌغِّ ْٓ أشَْشِثخٍَ رىَُٛ ُٗ ػَ

َْ اٌَّزِٞ ٠ج١َِؼُٙبَ َٚ سُةِّ اٌزُّفَّبحِ ئرَِا وَب ًِ فشَْجَ َٚ سُةِّ اٌغَّ ِْ ب َِّ َٚ سُةِّ اٌشُّ دِ َٚ سُةِّ اٌزُّٛ ةِ ٌْجُلاَّ َٚ ا غ١َْشَ ػَبسِفٍ
َٟ رُ الِٙبَ فىََزتََ ِ٘ َٛ .أطَْ ثَِٙب: جَب٠ضُِ لَا ثَ جبَعُ فِٟ أعَْ
ْٓ أثَِٟ( 16) ٍّٟ ػَ ِٓ ػٍَِ ذِ ثْ َّّ ذَ ُِ ْٓ َْ ػَ ْٙشَا ِ ُٓ ذُ ثْ َّ ُِ أدَْ ٌْذَىَ ِٓ ا ِّٟ ثْ ِٓ ػٍَِ َُ ثْ ١ِ٘ ُٓ ئثِْشَا ِ ثْ ثَِٕٟ ػَجْذُ اللَّ لبَيَ دَذَّ

ِّٞ لبَيَ ٠ْذِ ِٓ ع١ٍَِؾٍ اٌضَّ ْٓ ٠ض٠َِذَ ثْ ِٓ أثَِٟ ؽَبٌتٍِ ػَ ِٓ جَؼْفشَِ ثْ ِ ثْ ُِ أثَُٛ ػَجْذِ اللَّ ٌْذَىَ ذِ ا َّّ ذَ ُِ ُٓ ِ ثْ َٚ أخَْجشََِٟٔ ػَجْذُ اللَّ
ِٓ ع١ٍَِؾٍ لبَيَ: ْٓ ٠ض٠َِذَ ثْ ُّٟ ػَ ِ ٌْجَشْ بسَحَ ا َّ ِٓ ػُ شَحَ فِٟ ثؼَْغِ اٌطَّش٠ِكِ ثْ ّْ ٌْؼُ ُٓ ٔش٠ُِذُ ا َٚ ٔذَْ َُ )ع( ١ِ٘ ٌم١َِذُ أثَبَ ئثِْشَا
ػِغَ ْٛ َّ ٌْ ًْ رثُْجذُِ ٘زََا ا ٍْذُ فذَِانَ َ٘ ٍْذُ جُؼِ َٚ أثَِٟ فمَُ ُْ ئِِّٟٔ أَٔبَ ٍْذُ ٔؼََ ْٔذَ لُ ًْ رثُْجزُُِٗ أَ ُْ فََٙ ِٗ لبَيَ ٔؼََ ُٓ ف١ِ اٌَّزِٞ ٔذَْ

رهَُ فمَبَيَ ٌَُٗ أثَِٟ َٛ ؼَُٗ ئخِْ َِ َٚ ِ )ع( غَ أثَِٟ ػَجْذِ اللَّ َِ ْٔذَ َٚ أَ . ٌم١َِٕبَنَ ٘بَُٕ٘بَ
ْٓ أثَِٟ ( 17) ِ ػَ ُٓ ػَجْذِ اللَّ ٜ عَؼْذُ ثْ َٚ ُٓ طَبٌخٍِ َٚ لذَْ سَ ذُ ثْ َّّ ذَ ُِ ِّٞ لبَيَ: عَأيََ ٌْجَؼْفشَِ ٍُ ا ذٍ ٘بَشِ َّّ ذَ ُِ أثَبَ

ًَ َٚ جَ ِ ػَضَّ يِ اللَّ ْٛ ْٓ لَ َّٞ )ع( ػَ ٌْؼَغْىَشِ ٌْىِ ا َُّ ا ْٕذَُٖ أُ َٚ ػِ َٚ ٠ثُْجذُِ ُ ِب ٠شَبءُ ذُٛا اللَّ ّْ ًْ زبةِ ٠َ َ٘ َٚ ذٍ َّّ ذَ ُِ فمَبَيَ أثَُٛ
ب َِ ذُٛ ئلِاَّ ّْ ُ لَا ٠َ ٠َ ُِ ئَِّٔٗ ٌْذَىَ ُٓ ا َُ ثْ ِ٘شَب ب ٠مَُٛيُ َِ ٍْذُ فِٟ ٔفَْغِٟ ٘زََا خِلَافُ ْٓ فمَُ ُْ ٠ىَُ ب ٌَ َِ َٚ ٠ثُْجذُِ ئلِاَّ َْ ُ وَب ؼٍَْ

ْٟ ذٍ اٌشَّ َّّ ذَ ُِ َّٟ أثَُٛ َْ فَٕظََشَ ئٌَِ ِٔٙبَع( فمََ )ءَ دَزَّٝ ٠ىَُٛ ْٛ ًَ وَ ُ ثبِلْأش١َْبَءِ لجَْ ٌْؼَبٌِ ٌْجَجَّبسُ ا .بيَ رؼََبٌَٝ ا
(18 ) َٚ ُ ِب ٠شَبءُ ذُٛا اللَّ ّْ َ٠ ِ يِ اللَّ ْٛ ْٓ لَ ذٍ ػَ َّّ ذَ ُِ ُٓ طَبٌخِِ أثَبَ ذُ ثْ َّّ ذَ ُِ ٍُ لبَيَ: عَأيََ ْٓ أثَِٟ ٘بَشِ ٠ثُْجِذُ َٚ ػَ

َُّ اٌىزبة ْٕذَُٖ أُ ذٍ َٚ ػِ َّّ ذَ ُِ ٍْذُ فِٟ ٔفَْغِٟ: فمَبَيَ أثَُٛ ، فمَُ ْٓ ُْ ٠ىَُ ب ٌَ َِ ًْ ٠ثُْجذَُ ئلِاَّ َ٘ َٚ ، َْ ب وَب َِ ِ ئلِاَّ ذُٛ اللَّ ّْ َ٠ ًْ َ٘ :
ُ اٌشٟ ُِ لَا ٠ؼٍََْ ٌْذَىَ ِٓ ا َِ ثْ ِ٘شَب ب ٠مَُٛيُ َِ ذٍ فمَبَيَ: رؼََبٌَٝ اٌْجَجَّبسُ ٘زََا خِلَافُ َّّ ذَ ُِ َّٟ أثَُٛ ، فَٕظََشَ ئٌَِ ُْ ء دَزَّٝ ٠ىَُٛ

ٌْمبَدِ اٌْ َٚ ا شْثُٛةَ، َِ ةُّ ئرِْ لَا َٚ اٌشَّ خٍُْٛقَ، َِ ٌْخَبٌكِِ ئرِْ لَا َِٔٙب ا ْٛ ًَ وَ ُِ ثبِلْأش١َْبَءِ لجَْ ٌْؼَبٌِ ُ ا مْذُٚسِ ذَبوِ َّ ٌْ ًَ ا سُ لجَْ
ِٗ َٚ أََّٔهَ ػٍََٝػ١ٍََْ ِٗ ُ ثمِغِْطِ ٌْمبَئِ َٚ ا زُُٗ َٚ دُجَّ ِ ُّٟ اللَّ ٌِ َٚ ٍْذُ: أشَْٙذَُ أََّٔهَ ِٗ ، فمَُ ِّ َٚ ػٍِ َٓ ١ِٕ ِ إْ ُّ ٌْ ١شِ ا ِ ْٕٙبَجِ أَ ِ
(19 ) ُّٟ ُٓ أخَْجشََِٟٔ ػٍَِ ٍُ ) ثْ ًُ الل( سدّٗدَبر بػ١ِ َّ ثَٕبَ ئعِْ ُٓ لبَيَ دَذَّ ِّٟ ثْ ِٓ ػٍَِ ثَٕبَ ثْ ِّٞ لبَيَ دَذَّ شِ خَ أثَُٛ اٌغَّ َِ لذَُا
ذُ َّ ُٓ أدَْ ِّٟ ثْ ِٓ ػٍَِ ثَٕبَ ثْ ُٓ جَؼْفشَُ ٔبَطِخٍ لبَيَ دَذَّ ذَ ثْ ذٍ ُِ َّّ ُٓ ٌْذَغَ ثَٕبَ ا ُٓ لبَيَ دَذَّ ُّٟ ثْ ثَٕبَ ػٍَِ َّ٘بةِ لبَيَ دَذَّ َٛ ٌْ ُٓ ػَجْذِ ا ثْ

ًِ فؼََّ ُّ ٌْ ِٓ ا ثَُٗ ػَ ْٓ دَذَّ َّّ ُّٟ ػَ ذَائِِٕ َّ ٌْ ِٓ دَذ٠ِذٍ ا شَ لبَيَ عَأٌَذُْ ثْ َّ َٓ جَؼْفَشَ ػُ ذٍ ثْ َّّ ذَ ْٓ )ع( ُِ ِ ًِ ٠ؼَْذَهُ ِٓ اٌطِّفْ ػَ
َٚ ٠جَْىِٟ ِٗ فجَىَُبؤُُٖ ٌغ١َِْجَخِ غ١َْشِ ػَجَتٍ َٚ ٠ُٕبَج١ِ ََ ب َِ َٛ ٠شََٜ الِْْ ُ٘ َٚ ًٍ ئلِاَّ ْٓ ؽِفْ ِ ب َِ ًُ فؼََّ ُِ ٍُ فمَبَيَ ٠بَ ْٓ غ١َْشِ أٌََ ِ

َٚ ػُشِ ُْٕٗ ٌْجبَةُ ػَ ِٗ دَزَّٝ ئرَِا أؽٍُْكَِ ٌغَِبُُٔٗ أغٍُْكَِ رٌَهَِ ا ًَ ػ١ٍََْ َٚ ػَذِىُُٗ ئرَِا ألَْجَ ُْٕٗ َِ ػَ ب َِ ِٗ ةَ ػَ الِْْ ٍْجِ ٍَٝ لَ
ِْ .ثبٌِِّٕغ١ْبَ

، ػٓ ِذّذ اثٓ ػجذ الل ثٓ ِٙشاْ لبي: لبي: ِذّذ ثٓ عؼ١ذ أثٟ ػٓ دّذاْ ثٓ ع١ٍّبْ، ػٓ( 20)
ّٟ أثٛ جؼفش: ّٟ اٌخّظ، فأّٟ ٌغذ آخزٖ ِٕىُ عٜٛ ػبِٟ ٘زا»اٌفشج: وزت ئٌ «.ادٍّٛا ئٌ

ƏDƏBİYYAT

1. Bəssami, Mürtəza, (1426 h.q.). Zubdətul məqal min möcəmir-rical. Darul
muhəccətul bəyza, Beyrut, Lobnan.

2. Ərbili, Əli ibn Ġsa, (1381 h.q.). KəĢful-Ğummə fi mərifəti əimmə. Bəni
HaĢimi, Təbriz, birinci çap.

3. Hilli, Həsən ibn Yusif, (1417 h.q.). Xülasətul-əqval fi Mərifətir-rical. əl-
Fəqahə nəĢriyyatı.

4. Hürr Amuli, Məhəmməd, (1409 h.q.). VəsailuĢ-Ģiə. Alul-Beyt müəssisəsi,
Qum.

5. Hürr Amuli, (1425 h.q.). Ġsbatul-huda binnusus vəl mucizat. Muəssisətu
ələələmi lilmətbuat, Beyrut, Lobnan.

6. Ġbni Babaveyh, Məhəmməd ibn Əli, (1385 h.Ģ.). ĠləluĢ-Ģəraye. Qum,
birinci çap.

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

75

7. Xoyi, Seyyid Əbulqasım, (1390. h.Ģ.). Mucəmu Rical əl-Hədis. Mərkəzu
nəĢri siqafə əl-Ġslamiyyə fi əl-aləm, Qum.

8. Kuleyni, Muhəmməd ibni Yaqub, (1407 h.q.). əl-Kafi. redaktə edənlər:
Qafari Əli Əkbər və Axundi, Məhəmməd, Darul-Kutub əl-Ġslami, Tehran.

9. Mamaqani, Abdullah, (1392 h.Ģ.). Tənqihul məqal fi elmil rical.
Muəssisətu alulbeyt, liehyaut-turas, Qum.

10. Mustafayev, N. (2020). Ġrəvan Ģəhəri. Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili
Mərkəz, Bakı.

11. Mürtəza, əl-Seyyid Bəssam, (1426 h.q.). Zübdə əl-Maqal Min Mucəm əl-
Rical. Darul-Məhcə əl-Beyza, Beyrut.

12. Məmmədəliyev, V. (2014). Bakı Dövlət Universiteti Ġlahiyyat
Fakultəsinin Elmi Məcəlləsi. Bakı.

13. Məclisi, Məhəmməd Baqir, (1983). Biharul-ənvar. Muəssisətul-vəfa,
Beyrut, ikinci çap.

14. Məhmudov, Y. (2005). Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası,
Lider nəĢriyyatı, Bakı.

15. Nağıyev, T. (2007). Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Azərbaycan Milli
Ensiklopediyası elmi mərkəzi, Bakı.

16. Namazi ġahrudi, Əli, (1394 h.q.). Müstədrakat ilm əl-Rical əl-Hədis.
Cəmaə əl-Müdərrisin fi əl-Həvzə əl-Aləmiyyə Bi Qum, Müəssisətu əl-
NəĢr əl-Ġslami, Qum.

17. NəcaĢi, Əhməd ibn Əli, (1365 h.Ģ.). Ricale NəcaĢi. Camaə əl-Müdərrisin
fi əl-Həvzə əl-Aləmiyyə bi Qum, Müəssisətu əl-NəĢr əl-Ġslami, Qum.

18. Orucov, H. (2012). Azərbaycanda Din ən qədim dövürdən bu günədək.
Ġdrak, Bakı.

19. Rzayi, Məhəmməd, (1385.h.Ģ.). Tarixe təĢəyyü dər Azərbaycan.
ġiəĢünaslıq, Qum.

20. Səmədov, E. (2009). Azərbaycanda Din-Dövlət Münasibətləri və dini
Təhsilin FormalaĢması. Bakı.

21. Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, (1390 h.q.). Əlamul vura bi-əlamul huda,
Ġslamiyyə, Tehran.

22. Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, (1415 h.q.). Ricali Tusi. Camiətu
Mudərrisin, Qum, birinci çap.

23. Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, (1411 h.q.). Əl-ğeybət lil-höccət. Darul
məarifi islami, Qum, birinci çap.

24. Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, (1365 h.Ģ.). Təhzibul-əhkam. Ġslamiyyə,
Tehran, dördüncü.

Равии хадисов Иревани

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

76

Тарлан Сейфуллаев


Абстракт. Некоторые равии, излагающие хадисы Ахли-бейта проживали
на землях исторического Азербайджана.

В Азербайджане проживали равии и ученики имамов IX в. - Хади (алейхи
салям, далее – а.) и Хасана аль-Аскери (а), распространявшие в основном
науку и хадисы имамов VIII – IX вв - Джафара ас-Садика (а), Мусы аль-
Казима (а), Али ар-Ризы (а), Джавада (а) на кавказской географии. Их
деятельность продолжалась до периода малого и длительного исчезновения
двенадцатого имама (а).

В этой стране в период малого исчезновения имама проживали учителя
Ахмеда ибн Мухаммеда ибн Халида Барги и шейха Абу Джафара Мухаммада
ибн Якуба аль-Кулайни ар-Рази, а в период длительного исчезновения -
учителя и ученики шейха Садуга, шейха Туси и шейха Муфида.

Ключевые слова: Азербайджан, Иреван, рави, мухаддис, хадис

Iravani Hadith Narrators
Tarlan Seyfullayev



Abstract. Some of the Hadith narrators who narrated Hadiths from Ahl al-Bayt
(p) lived in historical Azerbaijani territories. Those narrators who lived in
Azerbaijani territories were mainly the disciples of imams such as Imam al-Sadiq
(p), Imam al-Kadhim (p), Imam al-Rida (p), Imam al-Jawad (p), Imam al-Hadi (p),
and Imam Hasan al-Askari (p), and they were spreading these imams‘ teachings
throughout the Caucasus. They continued their activities until the Minor and Major
Occultation of the Twelfth Imam (p). During the Minor Occultation period, the
masters of Ahmad ibn Mahammad ibn Khalid Barqi and Sheikh al-Kuleyni, and

 Доктор философии по теологии,
Преподаватель Международного университета Аль-Мустафы; Баку, Азербайджан
E-mail: seyfi14@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-2391-2382
Цитировать статью: Сейфуллаев, Т. [2024] Равии хадисов Иревани. Журнал «Metafizika», 7(2), с.59-78.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i2.59-78

История статьи:
Статья поступила в редакцию: 07.03.2024

Отправлена на доработку: 08.04.2024
Принята для печати: 01.05.2024

 Doctor of Philosophy in Theology,
Lecturer of the Al-Mustafa International University; Baku, Azerbaijan
E-mail: seyfi14@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-2391-2382
To cite this article: Seyfullayev, T. [2024] Iravani Hadith narrators. “Metafizika” journal, 7(2), pp.59-78.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i2.59-78

Article history:
Received: 07.03.2024
Accepted: 01.05.2024

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 2, serial 26, pp.59-78

77

during the Major Occultation, the masters and disciples of Sheikh Saduq, Sheikh
Tusi, and Sheikh Mufid were living in this region.

Keywords: Azerbaijan, Iravan, ravi, muhaddith, Hadith.

REFERENCES
1. Bessami, Murtaza, (1426 AH). Zubdetul meqal min mocemir-rical. Darul

muhaccatul beyza, Beyrut, Lobnan. (in Arabic)
2. Arbili, Ali ibn Isa, (1381 AH). Kashful-Ghumma fi marifati imma. Bani

Hashimi, Tabriz, first edition. (in Arabic)
3. Hilli, Hasan ibn Yusif, (1417 AH). Khulasatul-aqval fi Marifatir-rical. al-

Faqaha publishing house. (in Arabic)
4. Hurr Amuli, Muhammad, (1409 AH). Wasailush-Shia. Alul-Beit

enterprise, Qom. (in Arabic)
5. Hurr Amuli, (1425 AH). Isbatul-huda binnusus wal mujizat. Institution

Alalami lilmatbuat, Beirut, Lebanon. (in Arabic)
6. Ibni Babawayh, Muhammad ibn Ali, (1385 SH). Ilelush-sheraye. (English:

―The situation”). Qom, first edition. (in Arabic)
7. Khoyi, Seyyid Abulgasim, (1390 SH). Mujamu Rical al-Hadith. Central

publication siqaf al-Islamiyya fi al-alam, Qom. (in Arabic)
8. Kuleyni, Muhammad ibn Yaqub, (1407 A.H.). al-Kafi. (edited by Ghafari,

Ali Akbar & Akhundi, Mohammad). Darul-Qutub al-Islami, Tehran. (in
Arabic)

9. Mamaqani, Abdullah, (1392 SH). Tanqihul maqal fi elmil rical.
Muəssisətu alulbeyt, liehyaut-turas, Qom. (in Arabic)

10. Mustafayev, N. (2020). Yerevan city. International Relations Analysis
Center, Baku. (in Azerbaijani)

11. Murtaza, al-Sayyid Bassam, (1426 AH). Zubda al-Magal Min Mujam
al-Rical. Darul-Mahja al-Beyza, Beirut. (in Arabic)

12. Mammadaliyev, V. (2014). Scientific Code of the Theology Faculty of
Baku State University. Baku. (in Azerbaijani)

13. Majlisi, Muhammad Baqir, (1983). Biharul-anwar. Musassit al-Wafa,
Beirut, second edition. (in Arabic)

14. Mahmudov, Y. (2005). Encyclopedia of the Azerbaijan Democratic
Republic. Lider publishing house, Baku. (in Azerbaijani)

15. Nagiyev, T. (2007). Azerbaijan National Encyclopedia. Azerbaijan
National Encyclopedia scientific center, Baku. (in Azerbaijani)

16. Namazi Shahrudi, Ali, (1394 AH). Mustadrakat ilm al-Rijal al-Hadith.
Jama'a al-Mudarrisin fi al-Hawza al-Alamiyyah Bi Qom, Institution al-
Nashr al-Islami, Qom. (in Arabic)

Tərlan Seyfullayev
Ġrəvanın hədis raviləri

78

17. Najashi, Ahmad ibn Ali, (1365 SH). Ricale Najashi. Jamaa al-
Mudarrisin fi al-Hawza al-Alamiyyah bi Qom, Institution al-Nashr al-
Islami, Qom. (in Arabic)

18. Orujov, H. (2012). Religion in Azerbaijan from the earliest times to the
present day. Idrak, Baku. (in Azerbaijani)

19. Rzayi, Muhammad, (1385 SH). Tarixe tashayyu dar Azerbaycan.
Shiashunasliq, Qom. (in Persian)

20. Samadov, E. (2009). Formation of Religion-State Relations and
Religious Education in Azerbaijan. Baku. (in Azerbaijani)

21. Tabarsi, Fazl ibn Hasan, (1390 AH). Alamul vura bi-alamul huda.
Islamiya, Tehran. (in Arabic)

22. Tusi, Muhammad ibn Hasan, (1415 AH). Ricali Tusi. Jamiatu
Mudarrisin, Qom, first edition. (in Arabic)

23. Tusi, Muhammad ibn Hasan, (1411 AH). Al-gheybat lil-hojat. Darul
Maarifi Islami, Qom, first edition. (in Arabic)

24. Tusi, Muhammad ibn Hasan, (1365 SH). Tahzibul-ahkam. Islamiyya,
Tehran, fourth. (in Arabic)