“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.10-28 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
10
UDC: 327
LBC: 66.4(4\8)
MJ № 219
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
Problems of the Post-War Settlement and the Formation of the
Yalta-Potsdam System of International Relations
Irina Kunina
Abstract. The Yalta and Potsdam conferences of 1945, which laid the
foundations of the modern world order, are considered the highest diplomatic
achievements of World War II. At these conferences, all issues relating to the
new world order were resolved by the will of the Allies, united in the anti-
Hitler coalition. During the final stage of the war, the existing plans for the
complete destruction of the Third Reich were coordinated, and the foundation
for a new world order after the war was established. The main topics of
discussion at the conferences included achieving the complete defeat of Nazi
Germany, determining the future of Germany, ensuring the payment of
reparations for war damages, establishing a common political line concerning
the European states liberated from occupation, and creating an international
organization for security and cooperation, with the goal of making it a
decisive factor in ensuring the stability of the newly emerging system of
international relations. However, after the defeat of the common enemy, the
existing disagreements between the Allies- who had united in the anti-Hitler
coalition to fight against fascism and militarism- intensified and soon led to a
split into two large blocs. The newly formed Yalta-Potsdam system
developed under the conditions of a bipolar system of international relations.
Keywords: War, diplomacy, Yalta, Potsdam, conference, system.
Doctor of Philosophy in Political Science,
Azerbaijan University of Languages; Baku, Azerbaijan
E-mail: kunina.irina@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-6746-5406
To cite this article: Kunina, I. [2024]. Problems of the Post-War Settlement and the Formation of the Yalta-
Potsdam System of International Relations. “Metafizika” journal, 7(3), pp.10-28.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
Article history:
Received: 20.11.2023
Accepted: 19.02.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.10-28 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
11
УДК: 327
ББК: 66.4(4\8)
MJ № 219
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
Проблемы послевоенного урегулирования и формирования
Ялтинско-Потсдамской системы международных отношений
Ирина Кунина
Абстракт. Ялтинская и Потсдамская конференции 1945 года,
заложившие основы современного мироустройства, считаются высшим
дипломатическим достижением Второй мировой войны. Все вопросы,
касающиеся нового мирового порядка, решались на Ялтинской и
Потсдамской конференциях волей союзников, объединившихся в
антигитлеровскую коалицию. Здесь на заключительном этапе войны
согласовывались существующие планы полного уничтожения Третьего
рейха и формировался фундамент нового мирового порядка после
окончания войны. Достижение полного разгрома гитлеровской
Германии, будущее Германии, выплата компенсации за причиненный
ущерб, определение общей политической линии в отношении
освободившихся от оккупации европейских государств, создание
международной организации безопасности и сотрудничества,
превращение ее в решающий фактор в обеспечении стабильности вновь
формирующейся системы международных отношений и др. связанные с
этим вопросы стали главной темой обсуждения на конференциях.
Однако после разгрома общего врага существующие разногласия между
союзниками, объединившимися в антигитлеровскую коалицию в борьбе
с фашизмом и милитаризмом, усилились и вскоре привели к расколу на
два крупных блока. Новообразованная Ялтинско-Потсдамская система
развивалась в условиях биполярной системы международных
отношений.
Ключевые слова: Война, дипломатия, Ялта, Потсдам, конференция,
система
Доктор философии по политическим наукам,
Азербайджанский университет языков; Баку, Азербайджан
E-mail: kunina.irina@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-6746-5406
Цитировать статью: Кунина, И. [2024]. Проблемы послевоенного урегулирования и формирования
Ялтинско-Потсдамской системы международных отношений. Журнал «Metafizika», 7(3), с.10-28.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
История статьи:
Статья поступила в редакцию: 20.11.2023
Отправлена на доработку: 18.12.2023
Принята для печати: 19.02.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.10-28 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
12
UOT: 327
KBT: 66.4(4\8)
MJ № 219
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
Müharibədən sonrakı nizamlanma problemləri və beynəlxalq
münasibətlərin Yalta-Potsdam sisteminin formalaşması
İrina Kunina
Abstrakt. Müasir dünya düzəninin əsaslarını formalaşdıran 1945-ci il
Yalta və Potsdam konfransları İkinci Dünya Müharibəsi dövrünün ən yüksək
diplomatik nailiyyəti hesab olunur. Yeni dünya nizamı ilə bağlı bütün
məsələlər antihitler koalisiyasında birləşən müttəfiqlərin iradəsi ilə Yalta və
Potsdam konfranslarında öz həllini tapmışdır. Burada müharibənin yekun
mərhələsində Üçüncü Reyxin sonadək darmadağın edilməsi ilə bağlı mövcud
planlar koordinasiya edilmiş və müharibə başa çatdıqdan sonra yeni dünya
nizamının təməli formalaşdırılmışdı. Nasist Almaniyasının tam
məğlubiyyətinə nail olmaq, Almaniyanın gələcəyi, dəymiş ziyana görə
təzminatın ödənilməsi, işğaldan azad olunmuş Avropa dövlətlərinə
münasibətdə ümumi siyasi xəttin müəyyənləşdirməsi, təhlükəsizlik və
əməkdaşlıq üzrə beynəlxalq təşkilatın yaradılması, onun yeni formalaşacaq
beynəlxalq münasibətlər sisteminin sabitliyinin təmin olunmasında həlledici
amilə çevrilməsi və s. ilə bağlı məsələlər konfransların əsas müzakirə
mövzusuna çevrilmişdir. Lakin faşizm və militarizmə qarşı mübarizədə
antihitler koalisiyasında birləşən müttəfiqlər arasında mövcud fikir ayrılıqları
ümumi düşmənin məğlub edilməsindən sonra daha da artmış, qısa zamanda
iki böyük bloka parçalanmasına səbəb olmuşdu. Yeni formalaşmış Yalta-
Potsdam sistemi beynəlxalq münasibətlərin bipolyar sistemi şəraitində inkişaf
edirdi.
Açar sözlər: Müharibə, diplomatiya, Yalta, Potsdam, konfrans, sistem
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Dillər Universiteti; Bakı, Azərbaycan
E-mail: kunina.irina@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-6746-5406
Məqaləyə istinad: Kunina, İ. [2024] Müharibədən sonrakı nizamlanma problemləri və beynəlxalq münasibətlərin
Yalta-Potsdam sisteminin formalaşması. “Metafizika” jurnalı, 7(3), səh.10-28.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.10-28
Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 20.11.2023
Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 18.12.2023
Çapa qəbul edilmişdir: 19.02.2024
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
13
1.Giriş
Beynəlxalq münasibətlərin ikiqütblü sisteminə gətirib çıxaran 1945-ci il
Yalta-Potsdam sisteminin formalaşmasının elmi araşdırılması XX əsrin ikinci
yarısının beynəlxalq münasibətlərinin dərindən və hərtərəfli dərk olunmasında
müstəsna əhəmiyyətə malik olub, elmi və siyasi dairələrdə hələ də böyük maraq
doğurur. Bugündə öz aktuallığını itirməmiş 1945-ci il Yalta-Potsdam
konfransları və beynəlxalq münasibətlərin bipolyar sisteminin formalaşması
məsələləri müxtəlif aspektlərdən kifayət qədər araşdırılmış, istər xarici ölkələrin,
istərsə də keçmiş SSRİ və ya postsovet ölkələri tədqiqatçıları bu mövzuda
yüzlərlə elmi əsərlər yazmışdır.
Bu məqalənin yazılmasında məqsəd beynəlxalq münasibətlərin Yalta-
Potsdam sisteminin formalaşmasının səbəblərini ümumi şəkildə aşkar etmək,
mahiyyətini açmaq, onun xüsusiyyətlərini təhlil etmək və təkamülünü
izləməkdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün müharibənin yekun mərhələsinin
məzmununu açmaq və sonrakı nizamlanma problemlərini göstərmək, Yalta və
Potsdam konfranslarının başlanması üçün ilkin şərtləri, məqsədini
müəyyənləşdirmək, üç müttəfiq dövlətin başçılarının qarşıya qoyduğu vəzifələri
ətraflı təhlil etmək, bu konfransların rolunu, əhəmiyyətini, nəticələrini və yeni
beynəlxalq münasibətlər sisteminin mahiyyətini, inkişafını və xüsusiyyətlərini
araşdırmaqdır. Tədqiqatın metodoloji və nəzəri əsaslarını sistemli yanaşma,
tarixi təsvir, müqayisəli təhlil metodları təşkil edir.
Məqalədə Yalta-Potsdam sisteminin formalaşması üçün ilkin şərt kimi İkinci
Dünya Müharibəsi göstərilməklə, müharibədən sonrakı dünya nizamına dair
Yalta, Potsdam konfranslarının əhəmiyyəti və qərarları nəzərdən keçirilir,
dünyanın yenidən bölüşdürülməsinin əsası kimi Yalta-Potsdam sistemindən
sonrakı dünya nizamı, nüvə amilinin xüsusiyyətləri və ideoloji mübarizə, eləcə
də bu sistemdəki problemlərdən bəhs olunur.
2.İkinci Dünya Müharibəsi Yalta-Potsdam sisteminin formalaşması üçün
ilkin şərt kimi
Müharibənin sonlarına doğru bütün Avropanı nəzarətə almış ABŞ, Böyük
Britaniya və SSRİ-dən ibarət Böyük Üçlük tarixdə ilk dəfə olaraq Avropanın
tarixi taleyini özlərinə məxsus şəkildə həll etmək üçün unikal fürsət əldə
etmişdilər. Hələ müharibənin gedişində Böyük Üçlük ölkələri mənafelərini əks
etdirən mövqelərini ortaya qoyur və ona uyğun siyasətlərini irəli sürürdülər.
Sovet ordusunun Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinə daxil olması ilə
region ölkələrinin gələcək taleyi və onların SSRİ ilə münasibətləri məsələsi
gündəmə gətirilmişdi. Bəs olunan region uğrunda döyüşlər ərəfəsində və
gedişində Sovet İttifaqı region ölkələrindəki kommunistlər başda olmaqla
sovetyönümlü siyasətçiləri dəstəkləməyə başlamışdı. Bununla yanaşı, SSRİ
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
14
Avropanın bu hissəsindəki xüsusi maraqlarının müttəfiqləri tərəfindən də
tanınmasına nail olmağa çalışırdı.
Balkanlarda sovet qoşunlarının mövcudluğu faktı ilə üzləşən Böyük
Britaniyanın baş naziri U.Çörçill reallıqla barışaraq, 1944-cü ildə Yunanıstan
istisna olmaqla, digər region ölkələrinin Sovet İttifaqının təsir dairəsinə daxil
edilməsinə razılıq vermək məcburiyyətində qaldı. [Черчилль, 1991, стр. 448-
449] Üstəlik, 1944-cü ildə İ.Stalin Londonda mühacir hökumətin yerləşməsinə
rəğmən Polşada sovetyönümlü hökumətin qurulmasına nail oldu. Lakin, Böyük
Üçlük ölkələri arasında Polşanın gələcək taleyi ilə bağlı kəskin fikir ayrılıqları
qalmaqda davam edirdi.
Müharibədən sonra yeni dünya nizamı məsələsi də mühüm problemlərdən
biri kimi siyasi gündəmin zirvəsində yer alırdı. Bu problemin həlli üçün
antihitler koalisiyasının bütün üzv ölkələrinin mənafelərini nəzərə almaq və
onları uzlaşdırmaq tələb olunurdu. Əslində hələ müharibə başa çatmadan
dünyanın sülh dövründə beynəlxalq nizamının əsas konturları 1944-1945-ci
illərdə keçirilmiş bir neçə fundamental beynəlxalq konfranslarda cızılmışdır:
1) Beynəlxalq valyuta və maliyyə münasibətlərini inkişaf etdirmək,
müharibənin dağıdıcı nəticələrini tez bir zamanda aradan qaldırmaq məqsədilə
1-22 iyul 1944-cü il tarixində ABŞ-ın Bretton-Vuds qəsəbəsində antihitler
koalisiyasına daxil olan 44 ölkədən 730 nümayəndənin iştirakı ilə keçirilən
konfransda müharibədən sonrakı sülh dövründə dünya iqtisadiyyatının
tənzimlənməsində beynəlxalq əməkdaşlığın əsasları qoyulmuşdu. [Сидоров,
2014, с.140-184]
2) Sonradan Çin daxil olmaqla Böyük Üçlük ölkələrinin 21 avqust - 7
oktyabr 1944-cü ildə Vaşinqtonda baş tutan Dumbarton Okse konfransında
dünyanın müharibədən sonrakı quruluşu, sülh və təhlükəsizliyin qorunması üçün
beynəlxalq təşkilatın yaradılması məsələləri müzakirə edilmişdi.
3) Nüvə erasının başlanması ərəfəsində antihitler koalisiyası liderlərinin -
Böyük Üçlüyün son konfransı olaraq bilinən və 4-11 fevral 1945-ci il tarixində
baş tutan Yalta (Krım) konfransı müharibədən sonrakı dünya nizamının
qurulmasına həsr edilmiş, xüsusilə də Avropanın siyasi cəhətdən yenidən təşkili
üzrə gələcək danışıqlarda müttəfiqlərin mövqeləri razılaşdırılmışdı.
4) Böyük Üçlük adından çağırılmış və 50 dövlətin iştirakı ilə 1945-ci il
aprelin 25-dən iyunun 26-dək ABŞ-ın San-Fransisko şəhərində keçirilən
konfransda BMT Nizamnaməsi beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən əsas və
universal sənəd kimi müzakirə edilərək qəbul edilmişdi.
5) II Dünya Müharibəsi başa çatmadan, Sovet ittifaqının Yaponiyaya qarşı
müharibəyə qoşulması ərəfəsində "Böyük Üçlük" liderlərinin sonuncu rəsmi
görüşü olaraq bilinən və 1945-ci il iyulun 17-dən avqustun 2-dək keşirilmiş
Potsdam və ya Berlin konfransında məğlub edilmiş Almaniya ilə bağlı siyasətin
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
15
aparılması prinsipləri dəqiqləşdirilmiş və Avropa düzənini bərpa etmək üçün
konkret addımlar atılmışdı.
Şübhəsiz, müharibədən sonrakı dünya nizamı ilə bağlı ilkin müzakirələr hələ
1943-cü ildə Moskva (19-30 oktyabr) və Tehran (28 noyabr-1 dekabr)
konfranslarında aparılmışdı. Bu müzakirələrin də məntiqi davamı olaraq, yeni
dünya nizamı ilə bağlı bütün məsələlər antihitler koalisiyasında birləşən
müttəfiqlərin iradəsi ilə Yalta və Potsdam konfranslarında öz həllini tapmışdır.
Konfranslarda Böyük Üçlük ölkələrinin əzəl məqsədləri müharibənin yekun
mərhələsində Üçüncü Reyxin sonadək darmadağın edilməsi ilə bağlı mövcud
planların koordinasiya edilməsi və müharibə başa çatdıqdan sonra yeni dünya
nizamının təməlini formalaşdırmaq idi. Başqa sözlə, müttəfiqləri yenidən bir
araya gətirəcək konfranslarda nasist Almaniyasının qeyd-şərtsiz kapitulyasiya
olunanadək tam məğlubiyyətinə nail olmaq, bundan sonra təslim olmuş
Almaniyanın gələcəyi, II DM zamanı dəymiş ziyana görə təzminatın ödənilməsi,
müttəfiqlərin işğaldan azad etdikləri Avropa dövlətlərinə münasibətdə ümumi
siyasi xəttin müəyyənləşdirməsi, yeni formalaşacaq beynəlxalq münasibətlər
sisteminin sabitliyinin təmin olunmasında həlledici amilə çevrilmiş “Polşa
məsələsi” ilə bağlı məsələləri müzakirə etmək gündəlikdə dururdu. Dumbarton
Okse konfransında özünün tam həllini tapmamış təhlükəsizlik və əməkdaşlıq
üzrə beynəlxalq təşkilatın yaradılması məsələsini də tənzimləmək tələb
olunurdu. Eyni zamanda, müttəfiqlər Sovet İttifaqının militarist Yaponiyasına
qarşı müharibəyə başlamasının vaxtını və şərtlərini razılaşdırmalı idilər. Ümumi
şəkildə qeyd etməyə çalışdığımız bütün bu məsələləri Böyük Üçlük ölkələri
Yalta və Potsdam konfranslarında müzakirə və həll etməyi düşünürdülər.
3.Yalta və ya Krım konfransı
II Dünya Müharibəsinin başa çatması ərəfəsində antihitler koalisiyasında
birləşən Böyük Üçlük ölkələri liderlərinin yenidən görüşməsi zərurəti
yaranmışdı. Tehran konfransından sonra ABŞ, Böyük Britaniya və SSRİ
liderlərini ikinci dəfə bir araya gətirəcək konfransın keçirilməsi müəyyən
çətinliklərlə müşayət olunurdu. Konfransla bağlı yaranan ilk mübahisələr onun
harada keçirilməsindən başlanmışdı. Konfransın ABŞ və SSRİ-nin arasında
yerləşən Böyük Britaniyada, sonuncunun nəzarətində olan Qahirədə,
Dekemvriana adlandırılan hərbi toqquşmaların yenicə başa çatdığı Afinada və
ya faşist işğalından azad edilmiş Romada keçirilməsi təklif olunurdu.
Almaniyanın SSRİ-yə vurduğu ziyanın miqyasını müttəfiqlərinə nümayiş
etdirməyə çalışan sovet rəhbərliyi isə konfransın öz ölkələrində keçirilməsində
israr edirdi. Sonda tərəflər arasında gizli yazışmalarda “Arqonavt” kod adını
almış görüşün 1944-cü ilin mayında faşistlərdən təmizlənmiş Krımda
keçirilməsi qərara alındı. Beləliklə, bundan 78 il öncə keçirilmiş Krım görüşü
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
16
başa çatmaqda olan müharibənin nəticələri ilə yanaşı, növbəti 45 illik bir dövrü
əhatə edəcək dünya nizamını müəyyən etdi.
1945-ci il fevralın 4-dən 11-dək keçirilən Yalta konfransında müharibə
dövründə Böyük Üçlük ölkələri liderlərinin ən mühüm və vacib görüşü baş
tutdu. [Маныкин, 2001, с.36] Sovet İttifaqına səfər edən ilk Amerika prezidenti
Franklin Ruzvelt, səfər çərçivəsində 1853-1856-cı illər Krım müharibəsində
vuruşan Britaniya əsgərlərinin xatirəsini yad etmək məqsədilə Sevastopol və
Sapun dağını ziyarət edən U.Çörçill və sonuncunun gözündə “rus diktatoru”,
[Черчилль, 1998, с.218] öz ölkəsində isə “SSRİ xalqlarının rəhbəri” olan
İ.Stalin 1945-ci il fevralın 4-də imperator II Nikolayın keçmiş yay iqamətgahı
olan Livadiya sarayında görüşdülər.
Konfrans müharibənin qələbə ilə sonlandırılması və müharibədən sonra yeni
dünya nizamı sahəsində veriləcək fundamental qərarlarla bağlı ortaq məxrəcə
gəlinməsinə meyllilik şəraitində keçirdi. Konfransda cəbhələrdə mövcud
vəziyyətə dair dinləmələrdən sonra, tərəflər müttəfiq ordularının bütün
istiqamətlərdən Almaniyaya zərbələr endirməyə hazır olduğunu, hərbi
əməliyyatların nasist Almaniyasının qeyd-şərtsiz kapitulyasiyasınadək davam
etdirilməsinin vacibliyini bir daha təsdiqlədilər. Qeyd edək ki, məhz Yalta
konfransı zamanı Böyük Üçlük ölkələri liderləri Almaniyanın öz sərhədləri
daxilində darmadağın edilməsi, ərazisinin ələ keçirilməsi ilə bağlı prinsipial
razılığa gəlmiş və son qərarı vermişdilər.
Konfrans iştirakçıları başlıca diqqəti müharibənin başa çatması
problemlərinə, faşist Almaniyasının kapitulyasiya olunması şərtlərinə, ölkənin
işğal zonalarına bölünməsi, hərbi əsirlər, konsentrasiya düşərgələri əsirləri,
ostarbayterlərin (Şərqdən gələn işçi) vətənə qaytarılmasını nəzərdə tutan
repatriasiya və müharibədə vurduğu ziyana görə kompensasiya ödənilməsi ilə
bağlı reparasiya məsələlərinə yönəltmişdilər. İlk öncə sovet rəhbərliyinin
istəyinə müvafiq olaraq, siyasi problemlərin müzakirəsinə Almaniya
məsələsindən başlanıldı. Almaniya ilə bağlı qəbul olunmuş bəyanatda və
kommyunikedə müttəfiqlərin bu ölkəni işğal etməkdə məqsədlərinin alman
militarizmi və nasizminin kökünü kəsmək, Almaniyanın bir daha bütün dünyada
sülhü poza bilməyəcəyinə dair təminatlar yaratmaq olduğu açıq şəkildə qeyd
olunurdu. XX əsrdə 25 illik fasilə ilə iki dəfə dünya müharibəsinə rəvac
verməsinə baxmayaraq, müttəfiqlər nasizmin "bütün təzahür formalarını" ləğv
etdikdən sonra işğal rejimini aradan qaldırılmağı düşünürdülər. Bunun üçün
Almaniyanın Baş Qərargahını, silahlı qüvvələrini tərksilah və ləğv etmək,
“hərbi texnikanı ələ keçirmək və ya məhv etmək, hərbləşdirilmiş Alman
sənayesini ləğv etmək və ya nəzarəti ələ keçirmək, müharibə cinayətkarlarını
ədalətli və tez bir zamanda cəzalandırmaq, Nasist Partiyasını, nasist
qanunlarını, təşkilatlarını və qurumlarını silmək, ictimai qurumlardan, alman
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
17
xalqının mədəni və iqtisadi həyatından bütün nasist və militarist təsirləri aradan
qaldırmaq” [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.225] planlaşdırılırdı. Eyni
zamanda, məqsədlərinə “alman xalqının məhvi” daxil olmadığını vurğulayan
müttəfiqlər, “yalnız nasizmin və militarizmin kökü kəsildikdə alman xalqının
ləyaqətli yaşamasına və xalqlar birliyində özünə yer tapacağına” [М-во
иностр. дел СССР, 1979, с.266] ümid bəsləyirdi.
Bütün Almaniyanın müttəfiqlər arasında işğal zonalarına bölünməsi nəzərdə
tutulurdu. Müttəfiqlər Avropa Məşvərət Komissiyası tərəfindən 12 sentyabr
1944-cü ildə hazırlanmış “Almaniyanın işğal zonaları və Böyük Berlinin idarə
edilməsi haqqında”, [Попов, 1995, с.314-316] habelə 14 noyabr 1944-cü ildə
hazırlanmış “Almaniyada nəzarət mexanizmi haqqında” [Попов, 1995, с.318-
320] sazişləri təsdiqlədilər. Birinci sazişə əsasən Almaniyanın şərqini (faktiki
olaraq sovet işğal zonasına düşən "Böyük Berlin"in yalnız şimal-şərq hissəsi
daxil olmaqla) SSRİ, ölkənin və "Böyük Berlin"in şimal-qərb hissəsini Böyük
Britaniya, ölkənin cənub-qərbini və "Böyük Berlin"in cənub hissəsini isə ABŞ
silahlı qüvvələrinin işğal etməsi qərara alınmışdı. [Попов, 1995, с.315] Plana
əsasən Almaniyada ali hakimiyyət funksiyalarını yerinə yetirəcək Mərkəzi
Nəzarət Komissiyasının "Böyük Berlin"də hər üç dövlətin şəhərdəki payına
düşən işğal zonasında yerləşəcəyinə rəğmən, Britaniya və ABŞ qoşunlarının
Berlinə daxil olması nəzərdə tutulmurdu. Böyük Üçlük ölkələri ali baş
komandanlarından ibarət Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının Almaniyada
əlaqələndirilmiş idarəetmə və nəzarəti həyata keçirməsi planlaşdırılırdı. Üç
müttəfiq dövlət Fransanı da, istəyərsə, Almaniyada işğal zonasını ələ keçirmək
və Nəzarət Komissiyasına dördüncü üzv kimi dəvət etməyi qərara aldılar.
Fransaya veriləcək işğal zonasının hüdudlarını müttəfiqlərin Avropa Məsləhət
Komissiyasındakı nümayəndələri vasitəsilə razılaşdırılması nəzərdə tutulsa da,
[М-во иностр. дел СССР, 1979, с.266] sonradan ona Britaniya və ABŞ
zonalarının bir hissəsi ayrıldı. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.277-278]
Qəbul olunmuş kommyunikeyə əlavələrdə göstərilən işğal zonalarının sərhədləri
müharibənin sonuna qədər dəyişməz qaldı. Sovet işğal zonasını digərlərindən
ayıran bölücü xətt sonradan AFR ilə ADR arasında sərhəddə, o da öz
növbəsində soyuq müharibə dövründə sistemlər arası qarşıdurmanın simvoluna
çevrildi.
Hökumət başçılarının 5 fevral 1945-ci il tarixli görüşündə İ.Stalinin təklifi ilə
yenidən Almaniyanın parçalanması planları müzakirə olunmuşdu. Hələ Tehran
konfransında prezident Ruzvelt tərəfindən Almaniyanın beş hissəyə bölünməsi
təklif olunmuşdu. Tərəddüd edən U.Çörçill hər hansı bir konkret planı
dəstəkləməsə də Almaniyanın parçalanması ideyasını dəstəkləyirdi. Baş nazirə
görə, kapitulyasiya aktı özlüyündə müttəfiqlərə Almaniyanın parçalanması ilə
bağlı əlavə tələb təqdim etmək, "Almaniyanın taleyini müəyyən etmək"
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
18
hüququnu verirdi. Məsələyə konkret münasibət bildirməyən, lakin tərəflərin
mövqeyini aydınlaşdırmağı qarşısına məqsəd qoyan İ.Stalin isə qəti şəkildə
bəyan etmişdir ki, “parçalanma tələbi əlavə deyil, çox vacib tələbdir”.
Liderlərin tapşırığı üzrə bu məsələni xarici işlər nazirləri müzakirə etdikdən
sonra, Almaniyanın müharibədən sonrakı məsələləri üzrə xüsusi komitənin
yaradılması və Almaniyanın parçalanması məsələsinin də orada müzakirə
olunması qərara alındı. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.64-66]
Kongransda növbəti fikir ayrılıqları “müharibənin ən ağır yükünü çəkmiş, ən
çox itki vermiş, düşmən üzərində qələbəni təşkil etmiş dövlətlərin” alması
nəzərdə tutulan reparasiya məsələsi ilə bağlı yaranmışdı. “Almaniyadan natura
şəklində alınacaq reparasiya məsələsinə dair Krım Konfransında üç hökumət
başçıları arasında danışıqlara dair Protokol”a əsasən Böyük üçlük ölkələri
nümayəndələrindən ibarət Moskvada Müttəfiqlərarası reparasiya komissiyası
yaradılırdı. Protokola görə, reparasiyanın ümumi miqdarının 20 milyard dollar
dəyərində olması və onun yarısının SSRİ-yə verilməsi ilə bağlı sovet tərəfinin
təklifini amerika nümayəndələri qəbul etmiş, Britaniya nümayəndələri isə hesab
edirdi ki, məsələyə Komissiya tərəfindən baxılana qədər “reparasiya ilə bağlı
heç bir rəqəm verilə bilməz”. Sovet və amerika nümayəndələri arasında əldə
olunmuş razılığa əsasən, “komissiya öz işinin ilkin mərhələsində sovet
hökumətinin təklifini müzakirə üçün əsas kimi qəbul edəcək”. [М-во иностр.
дел СССР, 1979, с.272]
Qarşılıqlı razılıq və kompromislər şəraitində keçən Yalta konfransında qəbul
edilmiş “Azad Avropa haqqında Bəyannamə” Böyük Üçlük hökumətlərinin
faşist Almaniyası və nasist bloku ölkələrinin hökmranlığından azad edilmiş
xalqlara münasibətinin ortaq prinsiplərini müəyyən edirdi. Müttəfiqlər
“Avropada nizam-intizamın bərqərar olmasına, milli təsərrüfat həyatının
yenidən qurulmasına nail olmaq” üçün Bəyannamədə azad edilmiş xalqlara
nasizmin və faşizmin son izlərini məhv etmək, demokratik təsisatlar yaratmaq,
öz idarəetmə formasından məhrum edilmiş xalqların suveren hüquqlarının
bərpası nəzərdə tutulurdu. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.267-268, 276-277]
Yalta konfransında müttəfiqlər Balkan məsələlərinə də ümumi nəzər yetirmiş və
region dövlətlərini öz aralarında faktiki bölüşdürmüşdülər. Müttəfiqlər İosip
Broz Titonun fəaliyyətini lazımınca qiymətləndirməyərək, Yuqoslaviyada
Müvəqqəti Birləşmiş Hökumətin yaradılması qərarına gəldilər. Hələ 9 oktyabr
1944-cü ildə baş tutan Moskva danışıqları zamanı İ.V.Stalin və U.Çörçill
arasında Cənub-Şərqi Avropanın təsir dairələrinə bölünməsi ilə bağlı əldə
olunmuş “Faiz sazişi”nə əsasən Yunanıstanın Böyük Britaniyaya, Macarıstan,
Bolqarıstan və Rumıniyanın isə SSRİ-yə verilməsinə qərar verilmişdi.
[Черчилль, 1991, стр.448-449]
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
19
Bundan başqa, konfransda Yuqoslaviya-Bolqarıstan müttəfiqlik
müqaviləsinin bağlanmasının məqsədəuyğunluğu məsələsi, İtaliya-Yuqoslaviya
və Avstriya-Yuqoslaviya sərhədləri, Bolqarıstanda nəzarət komissiyası,
Yunanıstanın Bolqarıstana qarşı təzminat daxil olmaqla iddiaları, Rumıniyada
neft-mədən avadanlıqları, Türkiyənin Bosfor və Dardanel boğazları üzərində
suverenliyini bərpa edən 1936-cı il Montrö Konvensiyası ilə bağlı Sovet
hökumətinin təklifləri, İrandakı vəziyyət haqqında ətrafında fikir mübadiləsi
aparılmışdı.
Müttəfiqlər arasında Polşanın gələcəyi ilə bağlı kəskin mübahisələr
yaranmışdı. Krım konfransı üzrə kommyunikedə də qeyd olunduğu kimi,
müttəfiqlər “Polşa məsələsinin bütün aspektlərini tam şəkildə müzakirə etmək”
və “Polşa məsələsi ilə bağlı fikir ayrılıqlarını həll etmək üçün toplaşmışdılar”.
[М-во иностр. дел СССР, 1979, с.269-270] Aparılan görüşlərdə gələcəkdə
Polşa hökumətinin tərkibi və ölkənin sərhədləri məsələsində tərəflər fərqli
mövqe nümayiş etdirirdilər. Lakin 1945-ci ilin yanvarında sovet qoşunlarının
Varşavanı azad etməsi ilə yaranmış yeni vəziyyət SSRİ-nin mövqeyini xeyli
gücləndirmiş, sovetlərin himayəsində qurulmuş müvəqqəti hökumət isə
paytaxtda yerləşmişdi. Polşada fəaliyyət göstərən Müvəqqəti Hökumətin
tanınması məsələsində sovetlərin israrlı mövqeyinə qarşı, Londonda
mühacirətdə olan hökumətin qanuni hüquqlarını sonadək müdafiə edə bilməyən
Qərb müttəfiqləri ən azından hər iki tərəfin iştirakı ilə yenidən milli birlik
hökumətinin təşkilini təklif edirdilər. Ağır müzakirələrdən sonra tərəflərin
kompromis razılaşmasını özündə əks etdirən Polşa ilə bağlı Bəyannamə qəbul
edildi:“Polşada fəaliyyət göstərən Müvəqqəti Hökumət Polşanın özündən və
xaricdən olan polyaklardan olan demokratik xadimlərin daxil edilməsi ilə daha
geniş demokratik əsasda yenidən təşkil edilməli”, “yeni hökumət daha sonra
Polşanın Müvəqqəti Milli Birlik Hökuməti adlandırılmalı”, “gizli səsvermə yolu
ilə ümumi seçki hüququ əsasında ən qısa zamanda azad və maneəsiz seçkilər
keçirməyi öhdəsinə götürməlidir”. Yalnız bu şərtlər yerinə yetirildikdən sonra
Böyük Britaniya və ABŞ müvəqqəti Milli Birlik Hökuməti ilə diplomatik
əlaqələr quracaq və səfirlər mübadiləsi aparacaq. [М-во иностр. дел СССР,
1979, с. 279-280]
Polşanın sərhədləri məsələsi müzakirə olunarkən onun şərq və qərb sərhədləri
ilə bağlı müəyyən fikir ayrılıqları nəzərə çarpırdı. Hələ 1920-ci ildə Böyük
Britaniya xarici işlər naziri Lord Kerzonun təklif etdiyi və 1939-cu ildə SSRİ-
nin Polşaya hücumu ilə artıqlaması ilə (Belastok və Lvov istiqamətində)
reallaşdırılmış “Kerzon xətti” Sovet İttifaqının yeni qərb sərhəddinə çevrilmişdi.
ABŞ prezidenti F.Ruzvelt “Kerzon xətti”ndə Polşanın xeyrinə bəzi dəyişikliklər
etməklə, Lvov şəhəri və yaxınlıqda yerləşən neft yataqlarını sovetlərin güzəştə
getməsini təklif edirdi. Sovet İttifaqının bu ərazilərə iddiasının qanuni olduğunu
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
20
bəyan edən U.Çörçill isə ABŞ prezidentinin təklifləri ruhunda bəzi düzəlişlərin
edilməsinin mümkünlüyünü vurğulayırdı. Lakin İ.Stalinin heç bir güzəştə
getmək istəməməsi nəticəsində Qərbli həmkarları reallıqla barışmaq
məcburiyyətində qaldılar. Polşanın qərb sərhədləri ilə bağlı bir qərara
gəlinmədiyindən sülh konfransına qədər təxirə salındı. Konfrans iştirakçılarının
yekun qərarına əsasən “Polşanın şərq sərhədi “Kerzon xətti” ilə keçməlidir,
bəzi ərazilərdə ondan Polşanın xeyrinə beş-səkkiz kilometrə qədər kənara
çıxmalıdır”, “Polşa Şimalda və Qərbdə ərazisini əhəmiyyətli dərəcədə
artırmalıdır”. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.270, 280]
Məxfiliyə görə konfransın yekun kommyunikesinə daxil edilməsə də Sovet
İttifaqının Yaponiyaya qarşı müharibəyə girməsi məsələsi Yaltada əsas
müzakirə mövzularından biri idi. Böyük Britaniya və ABŞ liderləri onlar üçün
son dərəcə vacib olan bu məsələdə hər cür güzəştə getməyə hazır idilər.
Yaranmış vəziyyətdən məharətlə istifadə edən sovet lideri Uzaq Şərq
məsələlərində ciddi güzəştlər qarşılığında “Almaniyanın təslim olmasından və
Avropada müharibə bitdikdən iki-üç ay sonra Sovet İttifaqnını müttəfiqlərin
tərəfində Yaponiyaya qarşı müharibəyə girəcə”yinə razılıq verdi. Konfransın
son günü üç böyük dövlətin liderlərinin imzaladığı gizli sazişdə sovet liderinin
bütün tələbləri təmin olunmuşdu: Monqolustan Xalq Respublikasına
münasibətdə status-kvonun saxlanması, Saxalin adasının cənub hissəsini və ona
bitişik bütün adaları Sovet İttifaqına qaytarmaqla 1904-1905-ci illər
müharibəsində Rusiyanın pozulmuş hüquqlarının bərpası (Port-Arturun bərpası,
Dayren ticarət limanının beynəlmiləlləşdirilməsi, Şərqi-Çin və Cənubi
Manjuriya dəmir yolunun birgə istismarı), Kuril adalarının Sovet İttifaqına
verilməsi. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.273]
Beləliklə, 1945-ci ilin fevralında cəbhədə vəziyyətin köklü şəkildə dəyişməsi
fonunda Yaltada toplaşan üç böyük dövlətin liderləri diplomatiya sahəsində
yüksək nailiyyət əldə edərək müasir dünya düzəninin əsaslarını qoydular.
Müharibədən sonrakı dünya nizamı ilə bağlı bu konfransda həllini tapmayan
müəyyən məsələlər tezliklə Potsdam və ya Berlin konfransında öz həllini tapdı.
4.San-Fransisko konfransı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yaradılması
Hələ müharibə dövründə antihitler koalisiyasında birləşmiş dövlətlər
beynəlxalq əməkdaşlığı və təhlükəsizliyi təmin edəcək yeni format axtarışında
idilər. Antihitler koalisiyasının iyirmi altı üzvünün imzaladığı 1 yanvar 1942-ci
il tarixli Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsi sonradan yaradılacaq Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının əsasında dururdu. Müharibənin sonlarına doğru “Birləşmiş
millətlər” adı altında antifaşist cəbhəsində birləşən müttəfiqlərin sayı 47-yə
çatmışdı. Beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi təmin edəcək beynəlxalq təşkilatın
yaradılması məsələsi 1943-cü il Moskva konfransının məxfi protokolunda yer
almış, “Böyük üçlük” liderlərinin Tehran və Yalta konfranslarında müzakirə
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
21
edilmişdi. Universal təşkilatın yaradılmasına dair məsələlər qeyri-rəsmi şəraitdə
1944-cü ilin avqust-sentyabr aylarında keçirilmiş Dumbarton Okse konfransında
ətraflı müzakirə olunmuş və gələcək konturları müəyyən edilmişdi. Burada
təşkilatın adı, məqsədi, prinsipləri, əsas orqanları üzrə razılıq əldə olunsa da,
faşist dövlətlərinə beynəlxalq məhdudiyyətlər, Təhlükəsizlik Şurasında veto
hüququndan istifadə, sovet respublikalarının ayrı-ayrılıqda BMT-yə qəbul
edilməsi kimi məsələlərlə bağlı fikirayrılıqları qalırdı.
Yalta konfransında sonradan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı adlanacaq
təşkilatın beş daimi üzvdən ibarət Təhlükəsizlik Şurasında səsvermə proseduru
ilə bağlı mühüm razılıq əldə olundu. “Mübahisələrin sülh yolu ilə həllində
yekdillik prinsipindən kənara çıxmağa yol verilməsi” məsələsində sovet
nümayəndə heyəti güzəştə gedərək ABŞ-ın təklifini qəbul etdi. İlkin layihəsi
hələ Dumbarton Okse konfransında işlənmiş yeni təşkilatın Nizamnaməsinin
hazırlanması və qəbul edilməsi üçün 25 aprel 1945-ci ildə ABŞ-ın San-
Fransisko şəhərində konfransın çağırılması qərara alındı. [М-во иностр. дел
СССР, 1979, с.267] San-Fransisko konfransına “8 fevral 1945-ci il tarixinə
Birləşmiş Millətlər tərkibinə daxil olan dövlətlər”, habelə “1945-ci il martın 1-
dək ümumi düşmənə müharibə elan etmiş 8 qoşulmuş dövlət və Türkiyə”nin
dəvət olunması qərarlaşdırıldı. Böyük Britaniya və Amerika Birləşmiş
Ştatlarının nümayəndələri SSRİ-nin bütün ittifaq respublikalarının BMT-də
iştirakı təklifini geri götürməsi qarşılığında, işğala məruz qalaraq ən çox zərər
çəkmiş sovet respublikaları kimi Ukrayna və Belarusun ilkin üzvlüyə qəbul
edilməsi təklifini dəstəklədilər. [М-во иностр. дел СССР, 1979, с.274]
Yeni təşkilatın ideya müəllifi hesab olunan ABŞ prezidenti F.Ruzveltin
aprelin 12-də vəfat etməsinə baxmayaraq, təxminən iki həftə sonra, 1945-ci il
aprelin 25-də San-Fransiskoda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) təsis
konfransı ABŞ-ın yeni prezidenti H.Trumenin açılış müraciəti ilə öz işinə
başladı. [М-во иностр. дел СССР, 1980, Т. V, с.5-35] “Böyük üçlük” ölkələri
adından çağırılmış, 50 təsisçi dövlətin 850 nümayəndəsinin iştirakı ilə keçən
konfransın gündəliyinə BMT Nizamnaməsinin hazırlanması, təşkilatın məqsəd
və prinsipləri, Təhlükəsizlik Şurası və Baş Assambleya, qərar qəbul etmə
proseduru, Beynəlxalq Məhkəmə, Beynəlxalq qəyyumluq sistemi kimi məsələlər
daxil edilmişdi. Konfransın gedişində sovet və amerika nümayəndələri arasında
ciddi fikir ayrılıqları olduğu aşkara çıxdı. Sələfindən fərqli olaraq, köklü
dəyişikliklərə gedən ABŞ-ın yeni prezidenti Harri Trumen SSRİ-yə münasibətdə
artıq güzəştlərə etmək fikrində deyildi. Hələ Yalta konfransında əldə olunmuş
Təhlükəsizlik Şurasının beş daimi üzvünün qərarların qəbulunda yekdilliyi
prinsipi və veto hüququ ilə bağlı razılaşmalara haqlı olaraq qarşı çıxan ABŞ
prezidenti SSRİ-nin ciddi müqaviməti ilə üzləşmişdi. Nəticədə, bugündə BMT
ilə bağlı başlıca narazılıqların (məsələn, “dünya beşdən böyükdür” tezisi)
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
22
kökündə duran bu məsələlər SSRİ-nin israrlı tələbləri səbəbində zamanında
hamılıqla qəbul olunacaq məqbul həllini tapmadı.
Konfransın yekun plenar iclasının keçirildiyi 26 iyunda BMT-nin təsisçi
dövlətləri tərəfindən təşkilatın Nizamnaməsi imzalandı. Tələb olunan minimum
həddə, 29 dövlətin ratifikasiya sənədi daxil olduğu gün - 24 oktyabr 1945-ci ildə
BMT Nizamnaməsi qüvvəyə mindi. Bununla da antihitler koalisiyasında
birləşən dövlətlərin böyük səyi nəticəsində beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi
təmin edəcək BMT-nin yaradılması mümkün oldu.
5.Potsdam və ya Berlin konfransı
Mayın 7-də Fransanın Reyms şəhərində, bir gün sonra Berlinin cənub-şərq
hissəsi Karlshorstda Alman Silahlı Qüvvələrinin iki dəfə qeyd-şərtsiz hərbi
kapitulyasiya aktını imzalanmasından sonra [Протокол работы Крымской
конференции, 1955, с.82-83] rəsmi olaraq Avropada müharibə başa çatdı.
Nasist Almaniyasının sonuncu hökuməti kross-admiral K.Dönitzin həbsindən iki
həftə sonra, 5 iyun 1945-ci ildə SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ hökumətləri və
Fransanın müvəqqəti hökuməti Almaniya üzərində ali hakimiyyətin ələ
keçirilməsi, işğalçı hakimiyyət orqanlarının qanunvericilik və inzibati fəaliyyəti
üçün hüquqi əsas olan “Almaniyanın məğlubiyyəti haqqında Bəyannamə”ni
Berlində imzaladılar. Bəyannamənin ilkin mətni hələ 25 iyul 1944-cü ildə
Avropa Məşvərət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış, 12 may 1945-ci ildə ona
əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. [Декларация о поражении Германии, 1985,
с.237] Kapitulyasiya aktını qəbul edən SSRİ Almaniya ilə ayrıca sülh
imzalamadı və formal olaraq müharibə vəziyyəti 25 yanvar 1955-ci ilədək
davam etdi.
Əvvəlki konfranslardan fərqli olaraq, Potsdam və ya Berlin konfransı artıq
Avropada müharibənin başa çatmasından sonra keçirilirdi. [М-во иностр. дел
СССР, 1980, Т. VI, с.11] Konfransın keçiriləcəyi yer hər hansı mübahisələr
olmadan, simvolik olaraq 1933-cü il martın 21-də A.Hitlerin Almaniya kansleri
təyin olunduğu, müharibə nəticəsində paytaxta nisbətən dağıntılara az məruz
qalmış Potsdam şəhəri müəyyən edilmişdi. Avropada müharibənin başa
çatmasına baxmayaraq, davam edən II Dünya Müharibəsi illərində “Böyük
üçlük” liderlərinin kod adı "Terminal" olan sonuncu konfransı 17 iyul - 2 avqust
1945-ci il tarixlərində məğlub edilmiş Üçüncü Reyxin paytaxtından iyirmi
kilometr məsafədə yerləşən Potsdamın Cecilienhof sarayında baş tutdu. Dünya
tarixində xüsusi yer tutan Potsdam Konfransına qalib dövlətlərin liderləri -
İ.V.Stalin, H.Trumen, U.Çörçil (Böyük Britaniyada seçkilərdən sonra K.Ettli)
müharibədən sonrakı yeni dünyan nizamını qurmaq üçün toplaşmışdılar.
Konfransın işində antisovet meyillərin xeyli artdığı müşahidə olunsa da,
sonda kompromis meyllər üstünlük təşkil etdi. Burada başlıca məqsəd antihitler
koalisiyasının lider dövlətlərinin faşist Almaniyası və müttəfiqləri üzərində
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
23
hərbi qələbəsini siyasi müstəviyə keçirərək rəsmiləşdirmək, müharibədən
sonrakı nizamlanma problemlərinə dair Yalta konfransının qərarlarını inkişaf
etdirmək, Avropada yeni təcavüzkar müharibələrin qarşısını almaq, davamlı
sülhə nail olmaq, Yaponiyaya qarşı müharibənin davam etdirilməsi ilə bağlı
məsələləri müzakirə etmək idi. Sonuncu məsələ üzrə SSRİ-nin Yaponiyaya qarşı
müharibəyə başlamaq öhdəliyini təsdiq etməsi faktı, əslində, konfransın
gedişində ciddi fikir ayrılıqları doğuran mürəkkəb problemlərin uğurla həll
olunmasında başlıca rol oynadı.
Konfransda ilk olaraq Almaniyanın keçmiş müttəfiqləri - İtaliya, Finlandiya,
Rumıniya, Bolqarıstan, Macarıstanla sülh müqavilələrinin hazırlanması və
bağlanması məqsədilə Xarici İşlər Nazirləri Şurasının yaradılması barədə
razılığa gəlindi. Çin və Fransa da dəvət olunmaqla beş ölkənin xarici işlər
nazirlərindən ibarət Şura sülh müqavilələrinin layihələrini hazırlamaqla yanaşı,
bununla əlaqədar yaranan ərazi məsələlərinin həlli üçün də təkliflər hazırlamalı
idi. [М-во иностр. дел СССР, 1980, Т. VI, с.427-429] Böyük üçlük liderləri
“sülh müqavilələrinin bağlanması ilə İtaliya (müstəmləkələri məsələsi ilə
birlikdə - K.İ.), Bolqarıstan, Finlandiya, Macarıstan və Rumıniyanın indiki
anomal mövqeyinin dəyişdirilməsini məqsədəuyğun hesab edirdilər”. [М-во
иностр. дел СССР, 1980, Т. VI, с.441]
Məğlub Almaniyaya münasibətdə ümumi siyasətin əsas istiqamətləri,
tərəflərin irəli sürdüyü siyasi şərtlər, qısa şəkildə "4 D" adlandırılan -
demokratikləşmə (azadlıqlarının bərpası, çoxpartiyalı seçkilər və hakimiyyət
bölgüsü), demilitarizasiya (tam tərksilah), denasifikasiya (bütün nasist
təşkilatlarının ləğvi) və dekartelizasiyasına (iqtisadi gücünün dekonsentrasiyası)
dair siyasi və iqtisadi prinsiplər kimi danışıqların mərkəzində yer alan
məsələlərdə razılığa gəlindi. Bu isə ilk nəzarət dövründə Almaniya silahlı
qüvvələrinin tam tərksilah edilməsi, silahsızlaşdırılması, bütün qoşun növlərinin
və hərbi sənayenin ləğvi, nasional-sosialist partiyasının, bütün nasist qurum və
təşkilatların ləğvi, hərbi cinayətkarların cəzalandırılması, nasist və militarist
təbliğatın qarşısının alınması, siyasi həyatının demokratik əsaslarla yenidən
təşkili, bütün irqi və ayrı-seçkiliyə əsaslanan qanunlarının ləğvi, alman
sənayesinin dinc dövrə keçidinin təmin olunması, yerli özünüidarənin bərpası,
bütün demokratik partiyaların, həmkarlar ittifaqlarının və digər ictimai
təşkilatların fəaliyyətini nəzərdə tuturdu. [М-во иностр. дел СССР, 1980, Т.
VI, с.430-434]
Reparasiya məsələsində də razılıq əldə edildi. Lakin müharibə zamanı
müttəfiq dövlətlərə dəymiş zərərin natura şəklində ödənilməsi ilə bağlı Yalta
qərarına münasibətdə ABŞ mövqeyində dəyişiklik edərək hər bir dövlət üçün
konkret məbləğin müəyyən edilməsinə qarşı çıxdı. ABŞ-ın təzminatların zonalar
üzrə tutulması prinsipini qəbul edən SSRİ, əlavə olaraq təzminat kimi Qərbi
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
24
Almaniyadan avadanlıqların 25%-nin verilməsini tələb etdi. Sonda tərəflər
arasında kompromis əldə olundu. Bu məsələ ilə bağlı əsasən Yaltada qəbul
edilmiş müddəaları özündə əks etdirən xüsusi saziş imzalandı. [М-во иностр.
дел СССР, 1980, Т. VI, с.434-436] Konfransda Almaniya hərbi-dəniz və ticarət
donanmasının bölüşdürülməsinin prinsipləri müəyyən edilmiş və üç qalib dövlət
arasında bərabər (30 sualtı qayıq istisna olmaqla digərləri batırılmaqla)
bölünməsi qərara alınmışdı. [М-во иностр. дел СССР, 1980, Т. VI, с.436-438]
Bundan əlavə, konfrans dəqiq sərhədləri sonradan ekspertlər səviyyəsində
araşdırılmaqla “Köniqsberq şəhərinin və ona bitişik ərazinin Sovet İttifaqına
verilməsi haqqında sovet hökumətinin təklifi ilə prinsipial olaraq razılaşdı”. [М-
во иностр. дел СССР, 1980, Т. VI, с.438.]
Yalta konfransında qəbul edilmiş əsas nasist müharibə cinayətkarlarının
mühakiməsi üzrə Beynəlxalq hərbi tribunalın yaradılması ilə bağlı yekun siyasi
qərarın bəzi vacib məqamları Potsdamda razılaşdırılmışdı. Burada Britaniyanın
əsas hərbi cinayətkarların tezliklə mühakimə olunmasını nəzərdə tutan layihəsi
dəstəkləndi və İ.Stalinin tələbi ilə hərbi cinayətkarların ilk siyahısının dərc
edilməsi qərara alındı. [Громыко и др., 1975, с.664-691] Qeyd edək ki, paralel
olaraq İkinci Dünya Müharibəsində qalib gələn dörd dövlətin nümayəndələrinin
Nürnberq məhkəməsinə hazırlıq məqsədilə iyunun 26-da London Konfransı öz
işinə başlamış və avqustun 8-də xüsusi beynəlxalq məhkəmə orqanının -
Beynəlxalq Hərbi Tribunalın yaradılması haqqında saziş imzalanmışdı.
[Рекунков, 1987, с. 75; Потсдамская конференция, 1963, с.448-458]
Nürnberq məhkəməsi 1945-ci il noyabrın 20-də işə başlamış və 1946-cı il
oktyabrın 1-də biri qiyabi olmaqla 12 əsas hərbi cinayətkarın ölüm hökmü, 3
nəfər ömürlük, 2 nəfər 20, digər 2 nəfər müvafiq olaraq 15 və 10 il həbs
cəzasına məhkum edilməklə başa çatmışdı.
Sovet layihəsi üzrə Polşa məsələsinə dair qəbul olunmuş bəyanatdan da
göründüyü kimi, Böyük Britaniya və ABŞ Yalta qərarlarına müvafiq olaraq
Polşa Müvəqqəti Hökuməti ilə diplomatik münasibətlər qurmuş və Londonda
yerləşən T.Artsişevskinin baş naziri olduğu Polşa mühacir hökumətinin
tanınmasını dayandırmış, sonuncunun sərəncamında və nəzarətində olan bütün
vəsaitlərin, qiymətli əşyaların və digər əmlakın Polşanın müvəqqəti hökumətinə
verilməsində köməklik göstərməyi öhdəsinə götürmüşdü. [М-во иностр. дел
СССР, 1980, Т. VI, с.439-440] Yenə Yalta qərarlarına müvafiq olaraq, Oder
çayı - Qərbi Neyse çayı xətti boyunca Polşanın qərb sərhədinin yaradılması,
Şərqi Prussiyanın SSRİ-nin idarəçiliyinə verilməyən hissəsi və keçmiş azad
Dansiq şəhərinin Polşa dövlətinin idarəsi altında olmasına razılıqlıq ifadə
olundu.
Konfransın qərarlarından biri də Polşa, Çexoslovakiya və Macarıstan
ərazilərində qalan alman əhalisinin bir hissəsinin Almaniyaya köçürülməsinə
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
25
həsr olunmuşdu. Müttəfiqlər “alman əhalisinin və ya onun bir hissəsinin Polşa,
Çexoslovakiya və Macarıstanda qalan hissəsinin Almaniyaya köçürülməsinin
həyata keçirilməli olduğunu” qəbul etdilər. [М-во иностр. дел СССР, 1980, Т.
VI, с.443] Rumıniyada neft avadanlıqları, müttəfiq qoşunların Tehrandan,
ardınca da İrandan çıxarılması, xüsusi strateji əhəmiyyəti olan Tanjer zonası və
Qara dəniz boğazları kimi məsələlərdə konfransın gündəliyinə daxil edilmişdi.
6.Beynəlxalq münasibətlərdə Yalta-Potsdam sisteminin formalaşması
Yalta və Potsadam konfranslarının qərarları müharibədən sonrakı dünya
nizamını müəyyənləşdirməklə yanaşı, antihitler koalisiyasında birləşmiş
dövlətlər arasında müharibədən sonra beynəlxalq təhlükəsizlik və əməkdaşlığın
saxlanmasına yönəlmişdi. Bu ali məqsədin həyata keçirilməsi mexanizmi kimi
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradılmış və onun Nizamnaməsi qəbul
olunmuşdu. Lakin BMT üzərinə düşən bu missiyanı yerinə yetirməkdə əsaslı
problemlərlə üzləşirdi. Dünyada universal təşkilatın əsas yaradıcıları olan SSRİ
və ABŞ arasında dərinləşən ziddiyyətlər bunu mümkünsüz edirdi. Bu baxımdan,
əsası Yalta və Potsdam konfranslarında qoyulan müharibədən sonra yeni
beynəlxalq münasibətlər sistemi bipolyar sistem çərçivəsində inkişaf edirdi.
Yalta-Podsdam sistemi bir sıra xüsusiyyətlərə görə əvvəlki Versal-Vaşinqton
sistemindən köklü şəkildə fərqlənirdi. Beynəlxalq münasibətlərin yeni sistemi
möhkəm müqavilə və hüquqi bazaya malik deyildi. Buna görə də müharibədən
sonra beynəlxalq münasibətlərdə güc tətbiq etmək və ya hədələmək amili daha
qabarıq şəkildə özünü büruzə verirdi. Beynəlxalq münasibətlərdə bipolyar
sistemin formalaşmasına vəsilə olan Yalta-Potsadam sistemi, özlüyündə
ikiqütblü dünya çərçivəsində təkamül etmək zorunda qalmışdı. Kapitalist və
sosialist düşərgələri arasında siyasi-ideoloji qarşıdurmaya əsaslanan yeni dünya
düzəni, görünməmiş miqyasda silahlanma yarışı ilə müşayət olunan
konfrantasiya xarakteri daşıyırdı. Nüvə silahı yeni beynəlxalq münasibətlər
sisteminin inkişafında mühüm amilə çevrilmiş, keyfiyyətcə yeni elementlər
gətirmişdi. 1945-1949-cu illərdə ABŞ-ın atom monopoliyası ardından, SSRİ-nin
də nüvə silahını əldə etməsi qarşıdurma şəraitinə müəyyən paritetlik gətirmişdi.
Eyni zamanda, həm bipolyar sistemin, həm də qarşıduran tərəflərin nüvə
potensialının kifayət qədər kövrək olan beynəlxalq münasibətlər sistemində
sabitləşdirici rolu da inkar edilməməlidir. Beynəlxalq münasibətlərin yüksək
rəqabət qabiliyyətinə əsaslanan Yalta-Potsdam sistemi iki fövqəldövlətin
iradəsinə bağlı olduğundan yüksək səviyyədə idarə oluna bilməsi ilə də seçilirdi.
7.Nəticə
SSRİ-nin dağılması və soyuq müharibənin başa çatması ilə qırx ildən çox
davam edən Yalta-Potsdam sisteminin əsaslarının tədricən dağılmağa
başlamasına baxmayaraq, hər iki konfrans böyük tarixi və beynəlxalq əhəmiyyət
daşımaqdadır. XX əsrin ortalarında fərqli sistemləri təmsil edən dövlətlər
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
26
arasında əməkdaşlığın mümkünlüyünü nümayiş etdirən bu konfranslar, XXI
əsrin ilk rübündə dünyanın üzləşdiyi ən mürəkkəb problemlərin həllində də
nümunə göstəriləcək səviyyədə aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Yalta və ya
Krım konfransı antihitler koalisiyasında birləşən müttəfiqlərin müharibənin son
mərhələsində nasist Almaniyası üzərində qələbənin əldə edilməsini təmin etdi və
müharibədən sonrakı yeni dünya nizamının yaradılmasında mühüm mərhələ
oldu. Potsdam və ya Berlin konfransı isə mövcud fikir ayrılıqlarına rəğmən
müharibədən sonrakı nizamlanma problemlərinə dair Yalta konfransının
qərarlarını inkişaf etdirdi, Avropanın gələcək taleyini həll edəcək qərarlar qəbul
edərək yeni dünya nizamının əsaslarını formalaşdırdı. Beləliklə də yeni
beynəlxalq münasibətlər sisteminin yaranmasının təməli qoyuldu.
ƏDƏBİYYAT
1. Декларация о поражении Германии. (1985). Великая Отечественная война
1941-1945: энциклопедия (под ред. Козлова, М. М.). Москва: Советская
энциклопедия, 832 с.
2. Маныкин, А. С. (2001). Конфликты и кризисы в международных
отношениях: проблемы теории и истории. Москва: МГУ, 275 с.
3. Рекунков, А. М. (Отв. ред., автор предисл.). (1987). Нюрнбергский процесс:
Сборник материалов в 8 т. (Т. 1). Москва: Юрид. лит., 688 с.
4. Потсдамская конференция. (1963). История Великой Отечественной
войны Советского Союза 1941-1945 (под ред. Рощина, С. И., Т. 5). Москва:
Военное издательство МО СССР, , 652 с.
5. Громыко, А. А., Земскова И. Н., Зорина, В. А., Семёнова, В. С., &
Харламова, М. А. (под ред.) (1975). Потсдамская конференция. История
дипломатии. (2-е изд. Т. IV). Москва: Политиздат, 752 с.
6. Протокол работы Крымской конференции. (1955). Сборник действующих
договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с иностранными
государствами. (Вып. XI). Москва, с. 82-83.
7. Попов, И. М. (Авт.-сост.). (1995). Русский архив: Великая Отечественная.
(Т. 15, 4-5). Битва за Берлин (Красная Армия в поверженной Германии):
Док. и материалы. Ин-т воен. истории М-ва обороны РФ, Центр. архив М-
ва обороны РФ, Москва: ТЕРРА, 616 с.
8. Сидоров, А. А. (2014).Бреттон-Вудская конференция и строительство
отложенный мировой порядок. Вестник Московского университета.
Серия 25: Международные отношения и мировая политика, № 4, с. 140-
184
9. М-во иностр. дел СССР. (1979). Советский Союз на международных
конференциях периода Великой Отечественной войны. Т. IV. Крымская
конференция руководителей трех союзных держав - СССР, США и
Великобритании (4-11 февраля 1945 г.): Сб. док. Москва: Политиздат, 338
с.
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.10-28
27
10. М-во иностр. дел СССР (1980). Советский Союз на международных
конференциях периода Великой Отечественной войны. Т. V. Конференция
Объединенных Наций в Сан-Франциско (25 апреля-26 июня 1945 г.): Сб.
док. Москва: Политиздат, 722 с.
11. М-во иностр. дел СССР (1980). Советский Союз на международных
конференциях периода Великой Отечественной войны. Т. VI. Берлинская
(Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав -
СССР, США и Великобритании (17 июля-2 августа 1945 г.): Сб. Док.
Москва: Политиздат, 551 с.
12. Черчилль, У. (1998). Вторая Мировая война. (Т. 4.). Альпина Паблишер, c.
218.- 2636 с.
13. Черчилль У. (1991). Вторая мировая война. (Том 3). Москва: Воениздат, с.
448-449.
REFERENCES
1. Declaration of the Defeat of Germany. (1985). The Great Patriotic War 1941-
1945: Encyclopedia (edited by Kozlov, M. M.). Moscow: Soviet Encyclopedia,
832 pages. (in Russian)
2. Manykin, A. S. (2001). Conflicts and Crises in International Relations:
Problems of Theory and History. Moscow: Moscow State University, 275 pages.
(in Russian)
3. Rekunkov, A. M. (Ed. and author of preface). (1987). The Nuremberg Trials:
Collection of Materials in 8 Volumes (Vol. 1). Moscow: Legal Literature, 688
pages. (in Russian)
4. Potsdam Conference. (1963). The History of the Great Patriotic War of the
Soviet Union 1941-1945 (edited by Roshchin, S. I., Vol. 5). Moscow: Military
Publishing House of the Ministry of Defense of the USSR, 652 pages. (in
Russian)
5. Gromyko, A. A., Zemskova, I. N., Zorina, V. A., Semenova, V. S., &
Kharlamova, M. A. (Eds.) (1975). The Potsdam Conference. History of
Diplomacy. (2nd ed., Vol. IV). Moscow: Politizdat, 752 pages. (in Russian)
6. Protocol of the Yalta Conference. (1955). Collection of Current Treaties,
Agreements, and Conventions Concluded by the USSR with Foreign States.
(Issue XI). Moscow, pp. 82-83. (in Russian)
7. Popov, I. M. (Compiler). (1995). Russian Archive: The Great Patriotic War.
(Vol. 15, 4-5). The Battle for Berlin (The Red Army in Defeated Germany):
Documents and Materials. Institute of Military History of the Ministry of
Defense of the Russian Federation, Central Archive of the Ministry of Defense
of the Russian Federation, Moscow: TERRA, 616 pages. (in Russian)
8. Sidorov, A. A. (2014). The Bretton Woods Conference and the Construction of
the Postponed World Order. Bulletin of Moscow University. Series 25:
International Relations and World Politics, No. 4, pp. 140-184. (in Russian)
Irina Kunina
Problems of the post-war settlement and the formation of the Yalta-Potsdam system of international relations
28
9. Ministry of Foreign Affairs of the USSR. (1979). The Soviet Union at
International Conferences During the Great Patriotic War. Vol. IV. The Yalta
Conference of the Leaders of the Three Allied Powers - USSR, USA, and Great
Britain (February 4-11, 1945): Collection of Documents. Moscow: Politizdat,
338 pages. (in Russian)
10. Ministry of Foreign Affairs of the USSR. (1980). The Soviet Union at
International Conferences During the Great Patriotic War. Vol. V. The United
Nations Conference in San Francisco (April 25-June 26, 1945): Collection of
Documents. Moscow: Politizdat, 722 pages. (in Russian)
11. Ministry of Foreign Affairs of the USSR. (1980). The Soviet Union at
International Conferences During the Great Patriotic War. Vol. VI. The Berlin
(Potsdam) Conference of the Leaders of the Three Allied Powers - USSR, USA,
and Great Britain (July 17-August 2, 1945): Collection of Documents. Moscow:
Politizdat, 551 pages. (in Russian)
12. Churchill, W. (1998). The Second World War. (Vol. 4). Alpina Publisher, pp.
218.-2636 pages. (in Russian)
13. Churchill, W. (1991). The Second World War. (Vol. 3). Moscow: Voenizdat, pp.
448-449. (in Russian)