“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.134-144 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

134

UDC: 1 (091).
LBC: 86.39
MJ № 226

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144
On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq"

Javanshir Alibeyli
Aslan Habibov

Abstract. In the 19th and 20th centuries, Tsarist Russia was implementing a policy of
Christianization over Muslim population in the occupied territories, forcing them to forget
their national identity and language. This policy was also directed against the Muslim Turkic
population of the South Caucasus. In this effort, Tsarist Russia later enlisted the support of
the Armenian population, which had been settled on the Turkic, Muslim lands of the
Caucasus, ancient Azerbaijan. The Armenians readily contributed to this policy. The
intelligentsia and bourgeoisie of our people were aware of Tsarist Russia’s colonial policies
and utilized the opportunities of the time and circumstances in their struggle. This struggle
was mainly carried out in the field of education, as Tsarist Russia's colonial policy was
implemented through educational means.

Despite the pressure from Tsarist Russia, the national intelligentsia, with the financial
support of the bourgeoisie, established schools in many parts of Azerbaijan where education
was in Turkic. “Nashri Maarif” was one of such schools. Huseyn Huseynzade was one of the
contributors to this institution, a scholar-educator who made significant contributions to the
education of his people.

Huseyn Huseynzade lived in the city of Shusha in Karabakh in the second half of the 19th
and early 20th centuries. He was the director of one of the schools in Shusha, which operated
under the society “Nashri Maarif.”

The article provides information about his life and work, as well as his book “Bayan al-
haqq,” which addresses responses to the treatise by the Armenian orientalist Amir Khanyans,
who claimed that the Quran had been distorted.

Keywords: Huseyn Huseynzade, Quran, Bayan al-haqq, distortion, Amir Khanyans.

 Master's student of the Azerbaijan Institute of Theology; Baku, Azerbaijan (corresponding author)
E-mail: cavansirelibeyli1994@gmail.com
https://orcid.org/0009-0000-8349-6280
 Doctor of Philosophy (Ph.D) in Theology,
Leading researcher of the Institute of Oriental Studies named after Academician Ziya Bunyadov of ANAS; Baku,
Azerbaijan
E-mail: aslanhabibov@ait.edu.az
https://orcid.org/0000-0002-3016-3324
To cite this article: Alibeyli, J., & Habibov, A. [2024]. On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq".
“Metafizika” journal, 7(3), pp.134-144.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144

Article history:
Received: 17.05.2024
Accepted: 08.07.2024

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.134-144 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

135

УДК: 1 (091).
ББК: 86.39
MJ № 226

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144
О Гусейне Гусейнзаде и его произведении «Байан ул-хагг»

Джаваншир Алибейли
Аслан Габибов

Абстракт. В XIX-XX веках Царская Россия в оккупированных странах внедряла
политику христианизации мусульманских народов, заставляя их забывать свою
национальную идентичность и язык. Такая политика проводилась также против
мусульманского тюркского населения Южного Кавказа. В данной политике царская
Россия впоследствии использовала представителей армянского населения, которое она
разместила на тюркских, мусульманских землях Кавказа, древнего Азербайджана. Они
без колебаний внесли свой вклад в эту политику. Интеллигенция нашего народа,
представители буржуазии знали о колониальной политике царской России, в своей
борьбе они пользовались возможностями времени и обстоятельств. Эта борьба велась
главным образом в сфере образования. Потому что колониальная политика царской
России реализовывалась путем образования.

Несмотря на давление царской России, национальная интеллигенция при
финансовой поддержке представителей буржуазии открыла школы во многих частях
Азербайджана, в которых преподавался туркский язык. «Нашри Маариф» была одной
из таких школ. Гусейн Гусейнзаде был одним из сотрудников этого учреждения,
ученым-просветителем, отличившимся заслугами на пути учебы своего народа.

Гусейн Гусейнзаде жил в городе Шуша Карабаха во второй половине XIX - начале
XX века. Он был директором одной из школ города Шуша, функционировавшей при
обществе «Нашри Маариф».

В статье даны сведения о его жизни и творчестве, а также о его произведении
«Байан ул-хакк», в котором освещены ответы на трактат армянского востоковеда
Амира Ханьянса, утверждавшего об искажении Корана.

Ключевые слова: Гусейн Гусейнзаде, Коран, Байан ул-хакк, тахриф, Амир
Ханьянс

 Аспирант Азербайджанского Института Теологии; Баку, Азербайджан (ответственный автор)
E-mail: cavansirelibeyli1994@gmail.com
https://orcid.org/0009-0000-8349-6280
 Доктор философии по теологии, доцент,
Научный сотрудник Института Востоковедения имени академика З.Буниятова, НАНА; Баку, Азербайджан
E-mail: aslanhabibov@ait.edu.az
https://orcid.org/0000-0002-3016-3324
Цитировать статью: Алибейли, Дж. & Габибов, А. [2024]. О Гусейне Гусейнзаде и его произведении
«Байан ул-хагг». Журнал «Metafizika», 7(3), с.134-144.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144

История статьи:
Статья поступила в редакцию: 17.05.2024

Отправлена на доработку: 20.06.2024
Принята для печати: 08.07.2024

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.134-144 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

136

UOT: 1 (091).
KBT: 86.39
MJ № 226

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144
Hüseyn Hüseynzadə və onun “Bəyan ul-həqq” əsəri haqqında

Cavanşir Əlibəyli
Aslan Həbibov

Abstrakt. XIX-XX əsrlərdə Çar Rusiyası işğal etdiyi ölkələrdə müsəlman xalqlarını
xristianlaşdırma, onların milli kimliyini, dilini unutdurmaq siyasətini tətbiq edirdi. Həmin bu
siyasət Cənubi Qafqazın müsəlman türk əhalisinə qarşı da aparılırdı. Bu siyasətdə Çar
Rusiyası sonradan Qafqazda, qədim Azərbaycan, türk müsəlman torpaqlarında yerləşdirilən
erməni əhalisinin nümayəndələrindən də istifadə edirdi. Onlar da bu siyasətə töhfə
verməkdən çəkinmirdilər. Xalqımızın ziyalıları, burjuaziya nümayəndələri Çar Rusiyasının
apardığı bu müstəmləkəçilik siyasətinin fərqində idilər, dövrün və şəraitin verdiyi imkanlarla
bu siyasətə qarşı mübarizə aparırdılar. Aparılan bu mübarizə əsasən təhsil sahəsində idi.
Çünki Çar Rusiyası da öz müstəmləkəçilik siyasətini təhsil vasitəsi ilə həyata keçirirdi.

Çar Rusiyasının təzyiqlərinə baxmayaraq ziyalılarımız burjuaziya nümayəndələrinin
maliyyə dəstəyi ilə Azərbaycanın bir çox yerlərində türk dilində təhsil verən məktəblər
açırdılar. Açılan bu məktəblərdən biri də “Nəşri Maarif” məktəbi olmuş və burada xalqın
maariflənməsi uğrunda xidmətlərini göstərmiş maarifçi ziyalılarımızdan biri də Hüseyn
Hüseynzadə idi.

XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvəllərində Qarabağın Şuşa şəhərində yaşamış Hüseyn
Hüseynzadə burada məktəb işinin təşkili və maarifçilik sahəsində xidmət etmişdir. O, “Nəşri
Maarif” Cəmiyyətinin Şuşa şəhərində fəaliyyət göstərən məktəblərindən birində direktor
olmuşdur. Məqalədə onun həyatı və erməni şərqşünas Əmir Xanyansın Quranın təhrifini
iddia etdiyi risaləsinə cavab olan “Bəyan ul-həqq” əsəri haqqında məlumat verilib.

Açar sözlər: Hüseyn Hüseynzadə, Quran, Bəyan ul-həqq, təhrif, Əmir Xanyans

 Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun magstrantı; Bakı, Azərbaycan (məsul müəllif)
E-mail: cavansirelibeyli1994@gmail.com
https://orcid.org/0009-0000-8349-6280
 İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA, akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işçisi; Bakı, Azərbaycan
E-mail: aslanhabibov@ait.edu.az
https://orcid.org/0000-0002-3016-3324
Məqaləyə istinad: Əlibəyli, C., & Həbibov, A. [2024] Hüseyn Hüseynzadə və onun “Bəyan ul-həqq” əsəri
haqqında. “Metafizika” jurnalı, 7(3), səh.134-144.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.134-144

Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 17.05.2024

Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 20.06.2024
Çapa qəbul edilmişdir: 08.07.2024

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.134-144

137

1.Giriş
20-əsrin əvvələrində Azərbaycan burjuaziyasının nümayəndələri,

xeyriyyəçi və maarifçilər Çarizmin Azərbaycanın müsəlman əhalisini
ruslaşdırma və xiristianlaşdırma siyasətinə qarşı olaraq müsəlmanların
savadının artırılması və onların türk dilində təhsil alması üçün bir neçə maarif
cəmiyyəti, kitabxana və qiraətxanalar təşkil edirdilər. Bu təşkilatlardan biri də
“Nəşri-maarif” cəmiyyəti olmuşdur. Bu cəmiyyət 1906-cı ildə fəaliyyətə
başlamışdır. [Məmmədova, 2003. s.27]

Çar Rusiyası qeyri rus xalqlarının savadlanmasını təhlükəli hesab etmiş
buna görədə “Nəşri-maarif” və bu kimi təşkilatların fəaliyyətində çətinliklər
yaranmışdır. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Nəşri Maarif cəmiyətinin
Azalərbaycanda Çar Rusiyasında və digər başqa ölkələrdə də fəaliyyət
göstərmişdir. Bu fəaliyyətlərin sayəsində müsəlman əhalisinin təhsil
səviyyəsi yüksəlmiş və onların arasında həmrəylik artmışdır. [Məmmədova,
s.5]

Bu məktəblərdə təhsil alan şagirdlər sinifdən sinifə keçərkən imtahan
olunurdular. Eyni zamanda şagirdlərin dünya görüşünün artırılması və təlim
tərbiyəsinin təşkili üçün sinifdənkənar məşğələlər təşkil olunurdu.
Cəmiyyətin məktəblərində şagirdlərə şəriət, ana dili, rus dili, hesab, tarix,
coğrafiya, biologiya, astronomiya və.s elmlər haqqında ibtidai biliklər
verilirdi. Eyni zamanda bu cəmiyyət milli müəllim kadrarının
yetişdirilməsinədə öz tövhəsini vermişdir və Darulmüəllimin müsəlman
müəllim seminaryasının yaranmasına nail olmuşdur. [Məmmədova, s.6]

Cəmiyyətin Şuşa şəhərində 1913-cü ildə iki fəxri, on üç nəfər ömürlük,
yüz yetmiş dörd nəfər həqiqi üzvü olmuşdur. Burada dörd ibtidai məktəb var
idi və iki yüz altı şağird təhsil alırdı. [Məmmədova, s.48]
2.Hüseyn Hüseynzadənin həyatı və yaradıcılığı

Hüseyn Hüseynzadə 1851-ci ildə Şuşa şəhərində Gəlmələr məhəlləsində
anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini molla yanında almışdır. Heydərzadələr
soyundandır. Hüseyn Hüseynzadənin əsl adı Dadaş bəy Həsənbəy oğlu
olmuşdur. [Çingizoğlu, 2013 s.96] Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin verdiyi
məlumata görə gəncliyində cinayət işləyib İrana qaçmış burada tutduğu
əməllərdən peşman olmuşdur. Daha sonra burada yüksək dini təhsil almış
Şeyx Hüseyn adını qəbul edərək yenidən Şuşa şəhərinə qayıtmışdır.
[Çəmənzəminli, Əsərləri, 3-cü cild, 1977, s.289]

Professor Zeynal Tağızadənin verdiyi məlumata əsasən Hüseyn
Hüseynzadə bu “Nəşri-maarif” cəmiyyətinin Şuşa şəhəri üzrə məktəblərindən
birində müdür vəzifəsində işləmişdir. Z. Tağızadə yazır: “Məni Şuşada açılan
“Nəşri-maarif” məktəbinə babam apardı. Bu məktəb aşağı məscidin binasında
idi. Hücrələrin arasını açıb iki böyük dərs otağı eləmişdilər, qalanları yenə də

Javanshir Alibeyli, Aslan Habibov
On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq"

138

balaca, qaranlıq idi. Bir tərəfdə də uzaq yoldan gələn tələbələr yaşayırdılar.
Məktəbin müdiri şeyx Hüseyn Heydərzadə (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
Şeyx Şəban əsərindəki prototipi idi) savadlı idi. [Tağızadə, Zeynal, 2011,
s.26]

Azərbaycanda Bəhailik nisbətən geniş yayıldığından Hüseyn Hüseynzadə
bəhai kimi tanınsada əslində şeyxilik cərəyanına mənsub olmuşdur. O İranda
olduğu dövrdə burada şeyxilik geniş yayılmışdı. Şeyxilik təriqətini qəbul
etməsinə səbəb də burada şeyxi alimlərdən dərs alması ola bilər.

Şeyxilik cərəyanın əsası miladi 1753-cü ildə (h.1166) Bəhreyndə dünyaya
gələn Şeyx Əhməd Əhsai tərəfindən qoyulmuşdur. Şeyx Əhməd Əhsai
Kərbəlada "Ağa Baqir Behbəhani", "Seyyid Mehdi Bəhrul-ulum", "Şeyx
Cə᾿fər Kaşiful-Ğita" və bu kimi digər görkəmli şəxsiyyətlərdən dərs almışdır.
1794-cü ildə müctəhidlik məqamına çatmışdır. Daha sonralar Şeyx Əhməd
İmamlar barəsindəki fikirlərinə görə təfvizdə, həmdə axirətdəki dirilişin
cismani deyil ruhi diriliş olması ilə bağlı kafirlikdə ittiham olunmuşdur.
[Uyar, Türkiyə, 2004, s.164]
3.Bəyani-həqq əsəri haqqında

Erməni kilsəsinin rəhbərliyi altında qədim dövrlərdən etibarən ermənilər
hər zaman Qafqazda müsəlman əhalisinin erməniləşdirilməsi və
xiristianlaşdırılması siyasətini yürütmüşdür və bu siyasət Çar Rusiyasının
zamanındada onlarında dövlət marağına uyğun olmuş və bu siyasətə dəstək
vermişlərdir.

Çar Rusiyasında çox sayda erməni şərqşünası və missioneri fəaliyyət
göstərmiş və bu missiyaya öz töhfələrini vermişlərdir. Onlar yazdıqları
əsərlərdə, tərcümələrdə İslama, müsəlmanlara, Qafqaz Albanyasının tarixinə
dair qərəzli mövqelərin ortaya qoymuşlardır. Bunlara nümunə kimi N.Emin,
Q.A. Ezov, K. Patkanov, Əmir Xanyans kimi şərqşünas və missionerləri
nümunə göstərmək olar. Bu şəxslər əsasən xıx-xx əsrdə fəaliyyət
göstərmişlərdir. Erməni missionerlərinin müsəlman əhalisini
xristianlaşdırma, İslamın inanc əsaslarına zərbə vurmaq üçün göstərdikləri
fəaliyyətlərinə bir nümunədə şərqşünas Əmir Xanyansın Qarabağdakı
missioner fəaliyyətidir. Beləki Əmir Xanyans Qurani-Kərimin təhrif
olunduğunu iddia edərək “Tövrat və İncilmi tərif olunub, yoxsa Quran”? adlı
bir risalə yazmışdır. Əmir Xanyansın bu fəaliyyətindən Qarabağın müsəlman
əhalisi narahat olmuş və müsəlman din xadimlərindən bu məsələyə cavab
vermələrini istəmişlərdir. Hüseyn Hüseynzadədə bu işi öz öhdəsinə götürmüş
və bu risaləyə Bəyani-Həqq adlı əsəri ilə cavab vermişdir. [Fərhadov, 2015,
s.54]

Bu məsələ ilə bağlı Hüseyn Hüseynzadə əsərinin girişində yazır:

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.134-144

139

“İki il bundan əqdəm yəni hicri tarixinin 1326-cı sənəsində Badu-Kubə də
nəşr olunan milli qəzetlərin birində səkkiz nəfər imzalı bir məqalə oxudum.
Hasili budur ki: Məqalə sahibləri (Şişa üləmasına xitabən ərz etmişdilər ki,
cənablar! (Əmir Xanisyan) namlı bir nəfər İsavi, Quranın əleyhinə bir risalə
yazıb həmən risalədə iddia eliyir ki, həmən Quran təhrif olunubdur. Yəni
ondan çox ayələr götürülübdür. Və ona təğyir və təbdil verilibdir.

İndi bu sözlər, bizləri Quran barəsində çox müztərib eliyir. Bina aleyh siz
cənablardan rica edirik ki, risaləyəyi-məzkurəyə bir cavab yazasınız ta ki
bizim kimi elmsiz müsəlmanlar Quran barəsində müztərib olmasınlar. Və
əgər bu barədə müsamihə edib cavabi kafi yazmasanız çox ola bilər ki, biz
Quran barəsində şəkk və şübhə eliyib islamiyyətdən xaric olaq. Yəqinən ki, o
vaxt qiyamət günündə məhkəməyi ədliyeyi ilahiyyənin hüzurunda fəqət siz
cənablar məsul olasınız. Çünkü müşarunileyh yazdığı risalə, diyanəti
İslamiyyəyə irad və etirazdır. Və məlumdur ki, dinə, məzhəbə olunan iradları
və etirazları müdafiə etmək ancaq siz ağalar öhdənizə götürmüsünüz”.
[Hüseynzadə, 1912. s.2]

Hüseyn Hüseynzadənin yazdığı bu əsər Azərbaycan Milli Kitabxanasında
saxlanılır və elektron formadada əldə etmək mümkündür. Əsər 1912-ci ildə
Qarabağlı mülkədar eyni zamanda Şuşa şəhər dövlət ibtidai məktəbinin fəxri
nəzarətçisi Cahangir xan Nurubəyov tərəfindən Kaspi mətbəsində çap
olunmuşdur. [Tağızadə, Zeynal., 2011, s.26]

Əsər giriş, müqəddimə, üç fəsl və sonda Əmir Xanyansa cavabdan
ibarətdir. Əsərin birinci fəsli Tövrata dair adlanır. Burada Tövratın təhrif
olunmasına dair müxtəlif dəlillər gətirilir. Bu dəlillər Tövratın öz daxilindəki
xronoloji uyğunsuzluqlar, Yəqub, İsa, Musa, Lut və s. peyğəmbərlərnən bağlı
insan ağlına və fitrətinə uyğun olmayan qissələrin mövcud olması ilə bağlıdır.
Eyni zamanda Qurani-Kərimdə Tövratın təhrif olunmasına dair ayələr və
Xiristian teoloqlarının əsərlərindən sitatlar gətirilir.

İkinci fəsl İncilə dair adlanır. Bu fəsildədə İncilin daxilində mövcud olan
uyğunsuzluqlardan, Qurani-Kərimdən ayələr və yenə məsihi olan teoloqların
əsərlərindən sitatlar gətirilmişdir.

Üçüncü fəsildə Qurana dair adlanır. Bu fəsildə Əmir Xanyansın
risaləsindəki iddialara məntiqi cavablar və İslam ülamansının verdiyi
cavablar yer alır.
3.1.Təhrif məsələsi ilə bağlı nəzəri

Üçüncü fəslin başlanğıcında ilk olaraq təhrifin növlərindən İslam
alimlərinin bu məsələyə baxışından bəhs edir. Daha sonra Quranın təhrifi ilə
bağlı hədis mənbələrində mövcud olan hədislərin etibarlılıq məsələsinə
toxunur. Bu hədislərin məzhəbindən asılı olmayaraq bütün İslam alimləri
tərəfindən səhih olaraq qəbul edilmədiyini bildirir. Və əgər səhih hədislər

Javanshir Alibeyli, Aslan Habibov
On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq"

140

mövcud olsa belə onlar Qurani Kərimin Hicr surəsinin 9-cu ayəsi ilə zidd
olduğu üçün qəbul edilməməli olduğunu bildirir. “Biz müsəlmanlar din
böyüklərimizə nisbət verilmiş hər bir hədisi və hər bir xəbəri gərək əvvəlcə
mülahizə edibdə görək ki, o hansı sifətdəndir? Əgər səhih deyilən sifətdən
olmayıbda o biri sifətlərdən olmuş olsa ona əbədən etina etməyək. Və əgər
səhih sinifindən olmuş olsada gərək ikinci dəfə onu mülahizə edib görək ki, o
əql ilə və Quran ilə müvafiqdirmi yoxsa yox? Əgər müxalif olsa milləti-
İslamiyyənin kafisinə vacib və lazımdır ki, ona etina etməsin. Və əgər müvafiq
olsa Quran ayələri kimi gərək ona etibar və etimad edək”. [Hüseynzadə,
1912. s.72]

Bu cür hədislərin mövcud olma səbəbini isə müşriklərin və münafiqlərin
İslama zərbə vurmaq onun kitabını etibarsız göstərmək cəhdi kimi
qiymətləndirir. Və hətta onların buna Peyğəmbərin zamanındada cəhd
etdiyini bildirir. Hüseynzadə daha sonrakı səhifələrdə İslam alimlərinin
müşriklərin bu əməllərindən xəbərdar olduqlarını və bunun qarşısını alan
fəaliyyətlərindən bəhs edir. “Və o kitabları mülahizə edən kəslər doğruçu
hədislər ilə yalanını bir-birindən fərqləndirə bilmirdilər. Lakin şükürlər
olsun ki, onlar öz məqsədlərinə nail ola bilmədilər. Çünki İslam alimlərindən
ən mühəqqiqləri və müdəqqiqləri onların hiylələrinə mültəfit olubda o
hiylənin qabağına möhkəm sədlər çəkdilər. O şəxslərdən biri “Rical” elmi və
“Dirayə” elmi adında iki kitab yazdı.

Onlardan birində Peyğəmbərimizdən (s) və onun həqiqi xəlifələrindən
hədislər və xəbərlər nəql edən şəxslərin əqidələrindən, məsləklərindən və kim
olduqlarından bəhs olunur. Demək ki, o fənnin sayəsində məlum olur ki, filan
hədis və ya filan xəbəri nəql edən şəxs münafiqimiş və ya mömin, və özüdə
adilimiş ya fasiq və.s. Bu məsələlərin hamsı o fənndə həll edilir. O biri
fənndədə həmin kitablarda nəql olunmuş hədislərin və xəbərlərin
sifətlərindən bəhs olunur. Və onlar səhih, mötəbər, mürsəl, mərfu, musəq, zəif
və.s kimi adlar ilə iyirmidən artıq sifətlərə bölünür. Bu qədər sifətlərdən
etibar və etimad olunacaq birinci sifətdir. Yəni “səhih” deyilən sifət”.
[Hüseynzadə, 1912. s.71-72]

Sonrakı səhifələrdə Hüseyn Hüseynzadə Əmir Xanyansın öz risaləsindəki
iradlarına cavab verməyə başlayır. Xanyansın öz risaləsində qeyd etdiyi
Quran özü İncil və Tövratı təsdiq etdiyi halda müsəlmanların bu kitabların
təhrif olunduğunu necə iddia edə bilirlər sualına cavab verir. Quranın təsdiq
etdiyi kitabların peyğəmbərlərə nazil olan kitablar olduğunu bildirir. Hazırkı
İncil və Tövrat nüsxələrinin isə Büxtünəsərin işğalı və Antiyuxusun
Yəhudilərə soyqırımı zamanı məhv edildiyini və hazırkı nüsxələrin kimliyi
bəlli olmayan insanlar tərəfindən yazıldığını bildirir. “Möhtərəm əfəndi!
Əffinizi rica eliyibdə ərz edirəm ki, Quran bunlardan heç birini təsdiq etmir.

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.134-144

141

Bəlkə O Kitabi-Müqəddəs fəqat Allah-Təala tərəfindən Hz. Musa (ə) nazil
olmuş Tövratı-Cəlili və Hz. İsa (ə) nazil göndərilmiş İncili şərifi təsdiq eləyir.
Və biz Milləti-İslamiyyədə Quranımıza tabe olaraq O möhtərəm kitabları
qəlbdən təsdiq edirik. Lakin Quranımızın və bizim bu təsdiqimizin indi
mövcud olan Tövratilə Mattaya, Markusa, Lukaya və Yuhənnaya mənsub
olan İncillərlə heç bir rabitə və dəxli yoxdur. Cənabınıza məlum edirəm ki,
belə mülahizələrlə əqillərinin gözü kor olan nadanları əğfal edə bilərsiniz
nəin ki, Quranın nuru və ziyası vasitəsilə qəlblərinin gözü parlaq və bina
olan müsəlmanların”. [Hüseynzadə, 1912. s.80]

Hüseynzadənin məlumat verdiyi Büxtünnəsərin hücumu belə olmuşdur ki,
miladdan əvvəl 586-cı ildə Babil padşahı II Novuxodonosor (Büxtünnəsər)
Qüdsə hücüm etmiş burada mövcud olan Yəhudi padşahlığına son qoymuş
şəhər dağıdılmışdır. Çox sayda insan öldürülmüş, qalanlarıda əsiredilərək
məbəd xəznələri ilə birlikdə öz ölkəsinə aparmışdır. Bu işğal e.ə 538-ci ilə
qədər davam etmişdir. E.ə 538-də Fələstin Əhəmənilər dövlətinə tabe
etdirilmişdir və buranı Büxtünnəsərdən İran hökmdarı Kuruş azad etmiş və
Yəhudilərin geri qayıtmasına, Süleyman məbədini yenidən inşa etdirməsinə
icazə vermişdir. [Quliyev, 2012, s.121]

Antiyuxusun əməllərinə gəlincə Suriya hakimi III-cü Antiyuxus miladdan
əvvəl 198-ci ildə Misiri məğlub edərək Fələstini Suriya-Yunan dövlətinə
birləşdirdi. Yəhudilər bu işğal səbəbi ilə Yunan mədəniyyətini, adət-
ənənələrini, dilini mənimsədilər. IV-cü Antiyuxusun zamanında Yəhudilərə
təzyiqlər dahada artmışdı. Belə ki, Yəhudilər üçün müqəddəs məbəd olan
Süleyman məbədində yunan bütlərinə qurbanlar kəsilməyə başlanılmışdı. Bu
ortadoks yəhudilərin etirazına və inqilablarına səbəb olmuşdur. [Quliyev,
2012, s.122]
3.2.Nəsxlə bağlı nəzəri

Əsərin sonrakı səhifələrində Əmir Xanyansın nəsxlə bağlı iradına cavab
verir. Burada ilk olaraq nəsxin növlərindən, müsəlman alimlərin bu məsələ
haqqındakı fikirlərindən bəhs edir:“Məlum ola ki, nəsx sözü ərəb kəliməsidir.
Bu kəlimə ülamayi-İslamiyyənin istilahlarında “sabiqan sabit olmuş bir
hökmü sonradan rəf etmək” mənasındadır. Kəlamı-axarla istilahca nəsxin
mənası budur ki; “Allah-Təala bəzi hikmət və məsləhət mülahizəsinə görə bir
şey üçün müvəqqəti olaraq bir hökm buyura, sonra o hökmün vaxtı tamam
olduğuna görə onu dəyişdiribdə əvəzində başqa bir hökm eliyə! Belə bir
əmələ nəsx deyilir. Və bu sürətdə əvvəlinci hökmə mənsux və ikinciyədə nasix
adı verilir”. [Hüseynzadə, 1912. s.96]

Sonra Əhli kitabın nəsxi qəbul etmədiyi halda İncil və Tövratın özündən
istifadə edərək bu kitablardada nəsxin olduğunu bildirir. Dəlil kimi isə Musa
(ə) şəriətində şənbə gününün ibadət üçün ayrıldığını, İsa (ə) şəriətində bunun

Javanshir Alibeyli, Aslan Habibov
On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq"

142

bazar gününə dəyişdirildiyini, Musa (ə) şəriətində kişilərin sünnət olunmalı
olduğunu, İsa (ə) şəriətində isə belə bir hökmün olmadığını, Yəqubun (ə)
şəriətində iki bacını ilə eyni vaxda evlənilə bilinəcəyi halda Musa (ə)
şəriətində bunun aradan qaldırıldığına və.s göstərir.

Daha sonra Hüseyin Hüseyinzadə əhli kitabın müsəlmanları İlahi
kitablarda nəsxin varlığını qəbul etdikləri üçün tənqid etməsinə baxmayaraq
əhli kitabın özünün elə bir nəsxə inandıqlarını bildirir ki, müsəlmanlar belə
bir nəsxi əsla qəbul etməzlər. Belə ki məsihilərin Allahın peyğəmbərlik və
İlahi kitab vermədiyi Polos adınddakı bir şəxsin Allahın hökmünü öz həvayi
nəfsi ilə nəsx etdiyini qəbul etdiklərini bildirir: “Beləki bu məsələ
müşarunileyhin Koloslulara yazdığı risaləsinin 2-ci babının 16-cı ayəsindən
anlaşılır. “16. Buna görə qoy heç kim yemək içmək üzündən yaxud bayram,
Təzə Ay mərəsimi və ya Şənbə gününə görə sizi mühakimə etməsin”. Deməkki
məsihilərin etiqadınca ayə ilə sabit olmuş hökmü-İlahini Polos cənabları
bircə sözü ilə pozmuşdur və onlarda həmin ayələrin hamısını buraxıbda fəqat
müşarinileyhin həmən bircə sözünə itaət etmişlər və edirlər. Bununla bərabər
Əmir Xanyans cənabları kimi misyonerlər biz milləti-İslamiyyənidə belə bir
təriqəyə dəvət edirlər. Əcaba belə bir dəvət qəbul olunarmı. Haşa!”.
[Hüseynzadə, 1912. s.101]

Hüseyn Hüseynzadə nəsxin varlığına məntiqi dəlil kimi isə belə bir fikir
bildirir: “Sabiqan bəyan olundu ki, əhli-kitab üləmasının nəsxi inkar
etmələrinin cəhəti budur ki, onlar belə zəmm etmişlər ki, əgər nəsx caiz olsa
onda lazım gəlir ki, Allah-Tala cahil olmuş ola! Buki qeyri mümkündür.
Nəsxdə qeyri mümkün olmalıdır. İndi cavaba ərz edirəm ki, ülamayi-
İslamiyyənin qail olduqları nəsxdən lazım gəlmir ki, Allah-Tala cahil olmuş
ola. Necə ki, müşarunileyh elə zəmm edibdə onlara etiraz etmişlər. Lakin bu
məsələnin dürüst vazeh olmasından ötrü lazımdır ki, bir misal izah edəm:
cümləyə məlumdur ki, təbiblər bir nəfər naxoşa əvvəldən axıra kimi fəqət bir
dəva verməklə müalicə etməyirlər. Belə ki, ona cürbə-cür dəvalar verirlər. Və
növbə-növ hökmlər verirlər. Və onların verdiyi hökmlərdən bəziləri vardır ki,
onlar əbədən nəsx olunmazlar. Hər bir məkanda və hər bir zamanda onlara
gərək riayət olunsun. Bunlar məsələn havanın, libasın, yeyilən, içilən şeylərin
təmiz və pakizə olmaqlarından ibarətdir. Təbiblər bunlara və bunlar kimi
şeylərə verdikləri hökmləri əbədən nəsx etməzlər. Onlar dünya durduqca
durasıdırlar. Və bəzi hökmlərdə vardır ki, onlar nəsx olunarlar. Beləki biz
görürük ki, bir nəfər təbib əvvəlcə bir naxoşa hökm edir ki, gərək filan dəvanı
içsin. Və neçə gündən sonra gəlib onun halını mülahizə edəndə ona buyurur
ki daha o dəvanı içməsin! Onun əvəzində başqa bir dəvanı içməyi hökm
eliyir. Və həkaza”... [Hüseynzadə, 1912. s.105]

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.134-144

143

Yəni Allah Taala nəsx vasitəsi ilə mahir həkimlərin xəstələri müalicə
etdiyi kimi insanları və cəmiyyətləri islah etmişdir. Və bu cəhətdən
baxıldıqda Qurani Kərim və İlahi kitablarda nəsxin olması Əhli-kitabın iddia
etdiyi kimi Allahın Alim sifəti ilə ziddiyyət təşkil etmir.
3.3.Şəri məsələlərdə ixtilaflarla bağlı nəzəri

Daha sonra Hüseyn Hüseynzadə Əmir Xanyansın öz risaləsinin 22-ci
səhifəsində yazdığı iddiaya cavab verir. “Müsəlman üləması müttəfiq
degildir. Onlardan sünni üləması Qurana görə deyirlər ki, məsihilərin xörəgi
halaldır. Və şiələr deyirlər ki, haramdır”. [Hüseynzadə, 1912. s.118]

Hüseynzadə Xanyansın bu iddiasının Quranın təhrifi məsələsinə
aidiyyatının olmadığını bildirir. Ümumən alimlər arasındaki şəri hökmlərlə
bağlı ixtilafların heç bir zaman Quranın təhrifinə dəlil ola bilməyəcəyin
bildirir. Bu barədə Bəyani-Həqq adlı əsərində bunları qeyd edir: “Bu
məsələnin Qurani-Şərifin təhrif olunmağına əbədən rəbti və dəxli olmadığı
əzhəru minəşşəmsdir. Bu cəhətə ki, ol həzəratın ixtilaflarına ancaq öz
fəhmləri səbəb olmuşdur. Nəinki Quranın təhrif olunmağı! Bu səbəbə ki,
cümləyə məlumdur ki, nəzmən və ya nəsrən bəzi kəlam olur ki, üləma və
şüara o kəlamın mənasında və təfsirində bir-birləri ilə ixtilaf edirlər. Və
onlardan hər biri onu öz fəhmində bir tür məna eləyir. Vazehdir ki, onların
bir-biri ilə etdikləri bir ixtilafın əbədən dəlaləti yoxdur ki, həmən kəlam təhrif
olunubdur. Və ondan bəzi kəlamlar götürülübdür. Belə ki, o kəlam öz
tərkibində və öz heyyəti əsliyyəsində baqi olur ikən məhəlli ixtilaf vaqe olur.
Və bu ixtilafa səbəbdə müşarunileyhlərin fəhmlərinin müxtəlif olmaqlarıdır.
Və üləmanında Quran ayələrində bir-biri ilə ixtilaf etməkləri bu qəbldəndir.
Yəni o ixtilafatın əbədən dəlaləti yoxdur ki, Quranda təhrif vaqe olubdur”
[Hüseynzadə, 1912. s.119]
4.Nəticə

Bütün işğalçı dövlətlər kimi Çar Rusiyasıda işğal etdiyi torpaqlarda qeyri-
rus xalqlarının savadlanmasının, inkişafının qarşısını almağa, onların
müsəlman-türk kimliyini unutdurmağa çalışmış bunun üçün müxtəlif yol və
vasitələrdən istifadə etmişdir. Bunun üçün erməni əsilli şəxslərin
fəaliyyətindəndə istifadə etmiş onlara şərait yaratmışdır.

Azərbaycan ziyalıları da yürüdülən bu siyasətin fərqində olmuş bununla
mübarizə aparmışlar. Azərbaycanlı ziyalı və burjuvaziya nümayəndələri türk-
müsəlman əhalisinin öz ana dilində təhsil alması, öz dinini öyrənə bilməsi,
müsair elmlərə yiyələnə bilməsi üçün məktəblər təsis etmişdirlər. Bu
məktəblərdən biri Nəşri-Maarif cəmiyyəti olmuş və bu siyasətə qarşı
mübarizə aparan ziyalılardan biridə Hüseyn Hüseynzadə olmuşdur. O yazdığı
Bəyani-Həqq əsəri ilə erməni şərqşünasının İslam dini əleyhinə fəaliyyətinə
cavab vermiş və əsərində həmin dövrə işıq tutmuşdur.

Javanshir Alibeyli, Aslan Habibov
On Huseyn Huseynzade and His Work "Bayan al-haqq"

144

Həmin əsərdə H. Hüseynzadə Ə. Xanyansın Tövratın və İncilin təhrif
olunmamasına dair gətirdiyi iddialara həmin kitablarda olan uyğunsuzluq və
özü məsihi və yəhudi olan teoloqların əsərləri ilə cavab vermişdir. Eyni
zamanda Ə. Xanyansın Qurnai-Kərimdə təhrifin olması, toplanması, Quranda
nəsxin olması və İslam alimlərinin bunu qəbul etməsi, İslam Peyğəmbərinin
ümmi olması ilə bağlı tənqid və iradlarına cavab vermişdir.

ƏDƏBİYYAT
1. Qurani-Kərim. (n.d.).
2. Bibliya. (2018). Azərbaycan Bibliya Cəmiyyəti. Baku.
3. İncil. (2021). Azərbaycan Bibliya Cəmiyyəti. Baku.
4. Hüseynzadə, H. (1912). Bəyani-Həqq. Baku: Kaspi.
5. Quliyev, İ. Z. (2012). Hədisi-şəriflərdə müqəddəs şəhərlərin tarixi. Baku.
6. Məmmədova, N. Ə. (2003). Nəşri-Maarif cəmiyyətinin yaranması və

fəaliyyəti. Baku.
7. Çingizoğlu, Ə. (2013). Qarabağda Maarif. Baku.
8. Çəmənzəminli, Y. V. (1977). Əsərləri III-cü cild. Baku: Elm.
9. Tağızadə, Z. (2011). Ömrün üfüqləri. Baku: Səda.
10. Mazlum, U. (2004). Şii ulemanın otoritesinin temelleri.
11. Fərhadov, Ə. (2015). Şimali Azərbaycanda erməni missionerliyi

tarixindən.

REFERENCES
1. The Quran. (n.d.). (in Azerbaijani)
2. Bible. (2018). Azerbaijan Biblical Society. Baku. (in Azerbaijani)
3. Bible. (2021). Azerbaijan Biblical Society. Baku. (in Azerbaijani)
4. Huseynzadeh, H. (1912). Bayani-Haqq. Baku: Kaspi. (in Azerbaijani)
5. Guliyev, I. Z. (2012). The history of sacred cities in Hadith. Baku. (in

Azerbaijani)
6. Mammadova, N. A. (2003). The establishment and activities of the

Nashri-Maarif Society. Baku. (in Azerbaijani)
7. Chingizoglu, A. (2013). Education in Karabakh. Baku. (in Azerbaijani)
8. Chamanzaminli, Y. V. (1977). Works, Volume III. Baku: Science. (in

Azerbaijani)
9. Taghizadeh, Z. (2011). Horizons of life. Baku: Seda. (in Azerbaijani)
10. Mazlum, U. (2004). The foundations of Shia clerical authority. (in

Turkish)
11. Farhadov, A. (2015). On the history of Armenian missionary activities in

Northern Azerbaijan. (in Azerbaijani)