“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.201-213 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
201
UDC: 297.;159.9.
LBC: 88.4; 88.5
MJ № 231
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
A Brief Review of Studies on the Nafs al-Lawwama Level from the
Point of View of Islamic Psychology
Aytekin Jafarova
Irada Taghiyeva
Abstract. In the realm of human creation and characteristics, human beings possess
various emotions and thoughts. The concept of the self (nafs) is one of these. Examining the
levels of the self does not mean that the self carries multiple meanings. The levels of the self
reflect the stages of a person's approach to God. This article explores the second level of the
self, known as the self-reproaching self (nafs al-lawwama), and its place in human
psychology.
In the world of Sufism, the concept of the self has a single meaning. However,
considering the stages, it has been analyzed in seven levels (the commanding self, the self-
reproaching self, the inspired self, the contented self, the pleasing self, the contented and
pleased self, and the perfected self). These perspectives on the self in Sufism have also
become a current research topic in the field of religious psychology. The concept of the self
differs in meaning between Western and Islamic worlds. While Western scholars address the
self in conjunction with some psychological concepts, in Islamic thought, the self is
examined both in conjunction with psychological concepts and independently. The focus of
this research is the self-reproaching self (nafs al-lawwama) and its approach in human
psychology, based on scholars' opinions. Research Method: This study utilizes works,
opinions, and theories related to this topic. The significance of the study lies in examining
approaches to human psychology in the self-reproaching self (nafs al-lawwama), reviewing
relevant research, and providing a source for future studies. The aim of the research is to
understand how the psychological state of a person changes in the stage of the self-
reproaching self and to review opinions and studies on this subject.
Keywords: self, lawwama, psychology, nafs al-lawwama, psychology of self.
Master's student of "Psychology of Religion" at the Azerbaijan Institute of Theology; Baku Azerbaijan
(corresponding author)
E-mail: aytekincafar@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-1504-8352
Doctor of Philosophy (Ph.D),
Teacher of the Theology Institute of Azerbaijan; Baku, Azerbaijan
E-mail: iradatagiyeva@ait.edu.az
https://orcid.org/0009-0002-0115-2017
To cite this article: Jafarova, A., & Taghiyeva, I. [2024]. A Brief Review of Studies on the Nafs al-Lawwama
Level from the Point of View of Islamic Psychology. “Metafizika” journal, 7(3), pp.201-213.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
Article history:
Received: 31.05.2024
Accepted: 29.07.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.201-213 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
202
УДК: 297.;159.9.
ББК: 88.4; 88.5
MJ № 231
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
Краткий обзор исследований пола нафси-лавама с точки
зрения исламской психологии
Айтекин Джафарова
Ирада Тагиева
Абстракт. Человек- существо с разными чувствами и мыслями в соответствии с его
творением и особенностями в человеческом мире. Нафс – один из них. Взятие понятия
души с точки зрения не означает, что душа имеет несколько разных значений. Этажи
души включают стадии души, приближения человека к Богу. В данной статье развиты
исследования о нафси-лаваме, втором из семи слоев души, и ее месте в психологии
человека.
В мире суфизма понятие «я» имеет только одно значение. Однако с учетом этапов
было захвачено семь этажей (Аммара, Лавама, Мухима, Мутмаинна, Разия, Марзия,
Камила). Эти подходы к человеческой душе в суфизме стали одной из актуальных тем
исследований в области религиозной психологии. На Западе понятие «я» имеет разные
значения, а в исламском мире оно имеет разные значения. Хотя западные ученые
рассматривают душу вместе с некоторыми концепциями психологии, в исламской мысли
душа изучается как отдельно, так и вместе с концепциями психологии. В качестве
объекта исследования за основу был взят подход исследования психологии человека и
мнения ученых. Метод исследования: В исследовании были использованы проведенное
исследование, идеи и теории, проведенные в этом отношении. Важность исследования
заключается в том, что подходы к психологии человека в самоприложении были
рассмотрены, исследования в этом направлении уточнены и стали источником для
дальнейших исследований. Цель исследования - проанализировать, как меняется
душевное состояние человека на полу души-придатка, а также идеи и исследования по
этому поводу.
Ключевые слова: самость, клизма, психология, самоклизма, психология самого себя
Магистрант кафедры «Психология религии» Азербайджанского института теологии; Баку Азербайджан
(ответственный автор)
E-mail: aytekincafar@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-1504-8352
Доктор философии по философии,
Преподаватель Азербайджанского института теологии; Баку, Азербайджан
E-mail: iradatagiyeva@ait.edu.az
https://orcid.org/0009-0002-0115-2017
Цитировать статью: Джафарова, А., & Тагиева, И. [2024]. Краткий обзор исследований пола нафси-лавама с
точки зрения исламской психологии. Журнал «Metafizika», 7(3), с.201-213.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
История статьи:
Статья поступила в редакцию: 31.05.2024
Отправлена на доработку: 28.06.2024
Принята для печати: 29.07.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.201-213 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
203
UOT: 297.;159.9.
KBT: 88.4; 88.5
MJ № 231
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
İslam psixologiyası baxımından nəfsi-ləvvamə mərtəbəsinə
tədqiqatlar üzərindən qısa baxış
Aytəkin Cəfərova
İradə Tağıyeva
Abstrakt. İnsan bəşər aləmində yaradılışı və xüsusiyyətləri etibarilə müxtəlif
duyğu və düşüncələrə sahib bir varlıqdır. Nəfs də bunlardan biridir. Nəfs qavramının
mərtəbələr baxımdan ələ alınması o demək deyil ki, nəfs bir neçə fərqli anlamı
daşıyır. Nəfsin mərtəbələri nəfsin, insanın Tanrıya yaxınlaşmasının mərhələlərini
özündə ehtiva edir. Bu məqalədə nəfsin yeddi mərtəbəsindən ikincisi olan nəfsi-
ləvvamə və onun insan psixologiyasında yeri haqqındakı tədqiqatlar incələnmişdir.
Təsəvvüf dünyasında nəfs qavramı bir tək mənanı daşıyır. Lakin mərhələləri
nəzərə alınaraq yeddi mərtəbə (əmmarə, ləvvamə, mülhimə, mutməinnə, raziyyə,
mərziyyə, kamilə) ələ alınmışdır. Təsəvvüfdə insan nəfsi ilə bağlı ortaya qoyulan bu
yanaşmalar, din psixologiyası sahəsində də aktual araşdırma mövzularından biri
olmuşdur. Qərbdə nəfs qavramı fərqli, İslam dünyasında isə fərqli mənalara sahibdir.
Qərb alimləri nəfsi, psixologiyanın bəzi anlayışları ilə birgə ələ alsa da, İslam
düşüncəsində nəfs, psixologiyadakı qavramlarla birgəliyi ilə yanaşı həmçinin
müstəqil olaraq da incələnməkdədir. Tədqiqatın obyekti olaraq, nəfsi-ləvvamədə
insan psixologiyasına araşdırmaların yanaşması və alimlərin fikirləri əsas alınmışdır.
Tədqiqatın metodu: Tədqiqatda bu üzrə aparılmış çalışma, fikir və nəzəriyyələrdən
istifadə edilmişdir. Çalışmanın əhəmiyyəti bundan ibarətdir ki, nəfsi-ləvvamədəki
insan psixologiyasına yanaşmalar araşdırılmış, bu yöndə tədqiqatlar incələnmiş və
növbəti çalışmalar üçün mənbə olmuşdur. Tədqiqatın məqsədi, nəfsi-ləvvamədə
mərtəbəsində insanın ruh halının necə dəyişdiyi və bu üzrə fikirlər, tədqiqatların
incələnməsidir.
Açar sözlər: nəfs, ləvvamə, psixologiya, nəfsi-ləvvamə, nəfs psixologiyası
Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun “Dinin psixologiyası ixtisası” üzrə magistrantı; Bakı, Azərbaycan (məsul
müəllif)
E-mail: aytekincafar@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-1504-8352
Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun müəllimi; Bakı, Azərbaycan
E-mail: iradatagiyeva@ait.edu.az
https://orcid.org/0009-0002-0115-2017
Məqaləyə istinad: Cəfərova, A., & Tağıyeva, İ. [2024] İslam psixologiyası baxımından nəfsi-ləvvamə mərtəbəsinə
tədqiqatlar üzərindən qısa baxış. “Metafizika” jurnalı, 7(3), səh.201-213.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.201-213
Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 31.05.2024
Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 28.06.2024
Çapa qəbul edilmişdir: 29.07.2024
Aytekin Jafarova, Irada Taghiyeva
A brief review of studies on the nafsi-lavwama floor from the point of view of Islamic psychology
204
1.Giriş
İnsan bir varlıq olaraq təsəvvüf, psixologiya və sosiologiya üçlüyünün
içində bir birliyə sahibdir. Psixoloji və sosial cəmiyyətin yetişdirdiyi insan
təsəvvüf dünyasında mənəvi olaraq başqa bir hal içində olur. Təsəvvüfdə
nəfslə bağlı yeddi mərtəbəsindən bəhs edilir. Qaynaqlara görə, nəfsin
mərtəbələrinin ilk dəfə təsnifatlandırılması Cüneyd Bağdadiyə aiddir. Lakin
Bağdadi nəfsi beş mərhələyə ayırmışdır. Bundan fərqli olaraq Hakim Tirmizi
və Əşrəfoğlu Rumi kimi sufilər, əmmarə, ləvvamə, mülhimə, mutməinnə
şəklində dördlüyü, İmam Qəzzali, İbn Ataullah İskəndəri, Raqib əl-İsfahani,
Nəcməddin Kübra və Şəhabəddin Sührəverdi kimi sufilər isə əmmarə,
ləvvamə, mutməinnə olaraq nəfsin mərtəbələrini üçlük təsnifatı formasında
qəbul etdilər. Lakin onlar da, ilk növbədə yeddiqat təsnifatı əsas almışdılar.
Nəfsin mərtəbələrindən ikincisi olan nəfsi-ləvvamə özünü qınayan, tənqid
edən, danlayan nəfs deməkdir. Onun əmri tam itirilməsə də, bəzən
peşmançılıq hissi keçirir, sahibini itirir. İnsanları qadağalara yönəldərək
məzəmmət edən, bəzən onları xeyirxah işlərə sövq edən bir nəfs mərhələsidir.
Həmçinin pıçıldayan ruh deməkdir. Bu mərhələdə fədainin ruhu şərdən
xeyirə dəyişir. Keçmişə qayıtmaq istəyi yaranır və əvvəlki pis əməllərə görə
özünü qınamaq meydana gəlir və ya başlayır.
Bu məqalədə nəfsi-ləvvamə mərhələsi, onun psixoloji xüsusiyyətləri,
Qurani-Kərimdəki yeri və mövzu ilə bağlı klassik və müasir alimlərin
fikirləri ələ alınmışdır.
2.Tərifi və terminologiyası
Nəfs dedikdə, ağıla daha çox insanda bütünləşmiş mənfi xüsusiyyət və
duyğulara yol açan qavram gələ bilir. Lakin bu anlayışla yanaşı, bunun əksini
deyən alimlərimiz də vardır. Necə ki, bəzi İslam alimlərinə görə, nəfs
insandakı sadəcə neqativliyi ifadə edir fikrinə qarşı bəzi alimlərimiz isə, nəfsi
həm müsbət, həm də mənfilikləri özündə cəm edən anlayış kimi tərif
etmişlər.
Nəfsin tərifini Süleyman Uludağ belə vermişdir: nəfs, insanın özü, özəyi,
pis xüsusiyyətlərin və aşağı səviyyəli arzu/istəklərin qaynağı anlamına gələn
bir termindir. Lüğətdə “ruh, can, həyat, həyatın əsası, nəfəs, varlıq, zat, insan,
adam, həva və həvəs, qan, bədən, bədəndən qaynaqlanan zəif arzular” kimi
mənalara gələn nəfs kəliməsi Qurani-Kərimdə “ruh” anlamında istifadə
edildiyi kimi “zat və öz varlıq” mənasında da işlədilmişdir [Uludağ, s.526].
Bildiyimiz kimi nəfsin, təsəvvüf alimlərinə görə əsasən yeddi mərtəbəsi
vardır ki, bunlar da birlikdə ətvar-ı səba adlanırlar. Bu nəfsi-əmmarə, nəfsi-
ləvvamə, nəfsi-mülhəmə, nəfsi-mutmainnə, nəfsi-raziyyə, nəfsi-mərziyyə və
nəfsi-kamilə mərhələləridir. Hansı ki, nəfsini tərbiyə edən şəxs bu
mərtəbələrin hər birindən öz tələblərinə uyğun olan əməlləri yerinə yetirərək
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.201-213
205
digər mərhələyə keçə bilər. Hər mərhələnin də öz anlam və mənaları, zikr və
ibadətləri var. Əlbəttə, bunlarla yanaşı mövzu insana xüsusilə xitab
etdiyindən psixologiya elmi ilə də birbaşa əlaqəlidir. Bu məqaləmizdə nəfsin
ikinci mərtəbəsi olan nəfsi-ləvvaməni psixoloji baxımdan incələməyə
çalışacaq və bu yöndə aparılan çalışmalara nəzər yetirəcəyik.
Nəfsi-ləvvaməyə gəldikdə, ləvvamə yəni “ləvm etmək”, qınamaq və
ayıblamaq anlamında ərəbcə ifadədir [Heyət, s.94]. Bu mərhələdə nəfs
günahlarından dolayı özünü qınayar, tövbə edər, peşmanlıq duyğusu
içərisində olar. Şəxs nəfsi-əmmarədəki halından nəfsini qınayaraq, Allahın
buruyuqlarına doğru əməl etmədiyindən günah və xətalarını anlayaraq ondan
çəkinib şiddətli tövbə edər. Lakin bunlarla yanaşı yenə də bu mərhələdə
narahatlıq, peşmançılıq duyğusundan tam qurtula bilməz, bu hisslər davam
edər.
Ümumən nəfsi-ləvvamə mərtəbəsi təsəvvüf dünyasında özünü qınayan nəfs
olaraq bilinər. Bununla əlaqəli Qurani-Kərimdəki ayə əsas alınır. Növbəti
başlıqlarda buna daha ətraflı nəzər salacağıq.
3.Məqsədi
İnsan elə yaradılıb ki, fərqli nəfsləri özündə cəm edir. Bunlar İslam
alimlərinə görə müəyyən olunan mərhələlərdir ki, fərd o mərtəbələri
keçmədən kamilliyə çata bilməz. Nəfsi-ləvvamədə insan onu pisliyə tərəf
çəkən nəfsi-əmmarə mərhələsindən bir parça da olsa təmizlənmiş, özünü
qınayır, etdiyi yanlış və xətalarından peşman olmuşdur. Təsəvvüfi yöndən
desək, bir parça qəlbin nuru ilə nurlanmış, o nur ölçüsü qədər dəyər
qazanmışdır. Burada salikin canında, ruhunda özünü pisliklərdən çəkindirmə
və yaxşılıqlar etməyə doğru istək yaranar. Nəfs özünü tanımağa başlayar,
pis/yaxşı tərəflərinin fərqinə varmaqda ilk mərhələdədir və bununla da yaxşı
yönlərini artırmağa can atar. Lakin yenə də günahlarından tam saflaşıb
təmizlənə bilməmişdir və peşmançılığı davam edir.
Nəfsi-ləvvamə mərtəbəsinin məqsədi saliki əmmarənin xüsusiyyətlərinə
sahib olmaqdan qurtarmaqdır. Ancaq əlbəttə bilirik ki, bu hələ son deyil və
qarşıda keçilməsi lazımlı daha beş mərhələ var. Ləvvamə müddətində salik
bu mərtəbənin özünəməxsus zikr və ibadətləri ilə təmizlənir, lakin
əmmarənin xüsusiyyətlərini hələ də daşımaqdadır. Burada əsas məqsəd saliki
bir parça da olsa, əmmarədən uzaqlaşdırmaq və növbəti mərhələyə
hazırlamaqdır.
4.Nəfsi-ləvvamənin psixolojik xüsusiyyətləri
Ümumiyyətlə daha geniş ələ alsaq, nəfs psixologiyası insanı ətraf-aləmlə,
onu öz təbiətinə xas halı ilə, olduğu haldan daha üstün hala çevirmək
xüsusiyyəti daşıyır. Nəfs psixologiyasında fərdin qəlb, ruh, zehin, davranış və
nəfs qarşılıqlı əlaqəsi içərisində ən üstün mərtəbəyə, yəni kamilliyə çatdırmaq
Aytekin Jafarova, Irada Taghiyeva
A brief review of studies on the nafsi-lavwama floor from the point of view of Islamic psychology
206
hədəflənir. Nəfs psixologiyası dedikdə, təbii ki, nəfsin yeddi mərtəbəsi cəm
halında zikr edilir. Biz isə əsasən nəfsi-ləvvamə mərhələsində insan
psixologiyası ilə maraqlanacağıq.
Nəfsi-ləvvamədə bildiyimiz kimi insan Allahın əmr və qadağalarına uyğun
olmayan davranışlarından utanmağa başlayır, xətalarının, etdiklərinin
fərqindədir və günahlarından tövbə etmə mərhələsindədir. Burada əsas diqqət
edəcəyimiz məsələ özünü qınayan nəfsin bu mərhələdə özünü necə hiss
etdiyidir. Peşmanlıq duyğusunun gətirdiyi o üzüntü anını, özünü aciz bilmə
hissini araşdıracağıq.
Deməli, yanlışının fərqində olan şəxs bilirik ki, kədər halı içərisində olur.
Özünü boşluqda hiss edə bilir. Yalnız olduğunu düşünür və bu normal haldır.
Lakin biz buna sadəcə psixoloji baxış deyil, eyni zamanda İslam və təsəvvüf
psixologiyası pəncərəsindən, xüsusilə də nəfs psixologiyası gözündən
baxmağa çalışacağıq. Mömin bir şəxsin özünü günahkar hiss etməsinin bir və
əsas səbəbi də, Allah qarşısındakı vəzifələrini doğru icra etməməsindən
qaynaqlanmaqdadır. Bu isə onda kədərə və üzüntüyə səbəb olur. Nəfsi-
ləvvamənin psixolojik xüsusiyyətləri içərisində əsas ələ alınan məsələlər
bunlardır: günahkarlıq, peşmançılıq, özünü qınama, səhvlərinin fərqində olub
buna görə acı çəkmək vəs. [Mehmet Şirin Ayiş, s.552].
Nəfsi-ləvvamədə günahkarlıq duyğusuna səbəb olan alt amilləri də belə
sıralaya bilərik: dini məsuliyyətlərimizi yerinə gətirə bilməmək, Allahın əmr
və qadağaları qarşısında xəta etmək və beləliklə xəyal qırıqlığı yaşamaq,
başqalarına zərər vermək və qul haqqına girməyin gətirdiyi günahkarlıq
duyğusu, son olaraq bir mömin kimi özümüzlə olan sərhədlərimizi aşmaq və
özməsuliyyətimizi, özümüzə olan inamımızı itirmək [Özdemir, Düzgüner,
2020, 504].
Əvvəlcə dini məsuliyyətlərimizi yerinə yetirə bilməməyin gətirdiyi
günahkarlıq duyğusuna nəzər salaq. Burada mömin özünü bir qul, bəndə kimi
yetərsiz hiss edir və inancının gərəyi olaraq lazımi ehtiyaclarını, boynuna
düşən məsuliyyətlərini ödəyə bilmir. Bu da nəfsi-ləvvamə mərtəbəsinin özək
hissələrindən birini təşkil edir ki, olmalı olanda elə budur. Salik bu mərhələni
müəyyən zikr və ibadətlərlə tamamlamağa çalışar ki, növbəti mərhələyə keçə
bilsin.
İkinci amil Allahın əmr və qadağaları qarşısında xəta etmək və bununla
da xəyal qırıqlığına uğramaqdır. Salik Allahın əmrlərinə uymaqda yanlışlar
etdiyindən özünü günahkar hiss edər və bu zaman ona yolda yön göstərəcək
hislərlə qarşılaşar. Bu yanlışlara səbəb isə bir çox faktor ola bilər. Kültür,
ailə, olduğumuz mühit, bəlkə sadəcə özümüzün gəldiyimiz nöqtə, sosial
münasibətlər daxilindəki hər amil səbəb olaraq göstərilə bilər. İbadətləri
zamanında yerinə yetirməmək əlbəttə əsas amildir. Çünki bu zaman mömin
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.201-213
207
Allaha xeyirli bəndə olmadığı düşüncəsində olar. Daha doğrusu, nəfsi-
ləvvamədə bu duyğunu yaşamasının fərqindəliyini qazanar. Nəfsi-əmmarə ilə
nəfsi-ləvvaməni əsas fərqləndirən cəhət də elə budur.
Üçüncü səbəbimiz, başqalarına zərər vermək və qul haqqına girməyin
gətirdiyi günahkarlıq duyğusudur. Biraz öncə özümüz və Yaradanla olan
münasibətimizdən meydana gələn günahkarlıq hissindən bəhs etdik. İndi isə
xarici amillərdən olan başqaları üzərindən keçirtdiyimiz günahkarlıq
duyğusundan danışacağıq. Salik əvvəl özünü deyil, ilk olaraq Allahla olan
münasibətini və sonra ətrafını düşünər. Belə də deyə bilərik ki, qulla arası
yaxşı olmayanın Yaradanla da münasibəti yaxşı olmaz, Yaradanla arası yaxşı
olmayanın da qulla arası yaxşı ola bilməz. Bunlar bir-birinə bağlı zəncir
kimidir. Çünki bilirik ki, dinimizdə qul haqqına xüsusi önəm verilmişdir. Bu
səbəbdən qul haqqına girməmək İslamda önəmli yerə sahibdir. Bununla bağlı
Qurani-Kərimdə də bir neçə ayədə bəhs edilir. Bunlardan biri də Hucurat
surəsi 12-ci ayədir ki, belə buyrulur:
“Zənnə çox qapılmayın. Çünki zənn edilənlərin bir qismi günahdır. Bir-
birinizi güdməyin, bir-birinizin qeybətini qırmayın. Sizdən biriniz ölmüş
qardaşının ətini yemək istəyərmi?”
Sonuncu amil isə, bir mömin kimi özümüzlə olan sərhədlərimizi aşmaq
və özməsuliyyətimizi, özümüzə olan inamımızı itirməkdir. Allah qarşısında
bəndənin əmr və qadağalarına uymamasından bəhs edərkən unutmaq olmaz
ki, insan əvvəl özünü tanımalı, kəşf etməlidir. Özünə inanmalı,
məsuliyyətlərinin fərqində olmalı və özünü ən yaxşı ola biləcəyi nöqtəyə
gətirmək üçün çalışmalıdır. Yunis Əmrə Həzrətlərinin də dediyi kimi:
“Elm, elm bilməkdir, elm özünü bilməkdir.
Sən özünü bilməzsən, ya necə oxumaqdır.”
Burada elm insanın sadəcə yeni biliklərə yiyələnməsi deyil, əsl elmin
insanın özünü tanıyıb bilməsi, kəşf etməsidir. Belə deyə bilərik ki, nəfs
psixologiyası insanı ən kamil dərəcəyə çatdırmaq üçündür. Yəni, insanın
özünü tanıması ilə başlayıb Rəbbini tanımasına gedən yolda ən üstün
mövqeyə varmaqdır. Nəfsi-ləvvamə mərhələsi isə, bu yolda ən mühim
mərtəbələrdən biridir. Hətta dönüş nöqtəsidir ki, salik bu mərhələdə
yanlışının fərqinə varar və günahlarından təmizlənmək istəyər.
Nəfsi-ləvvamə mərtəbəsində peşmanlıq duyğusunun gətirdiyi psixoloji
hallar da önəmli faktorları özündə cəm edir. Peşmanlıq duyğusu yaşayan
salik bu yolda növbəti mərhələ üçün zəmin hazırlamış olur. Bu hislə bəndə
etdiyi bir işdən, xətasından ötrü kədərlənir, dərin üzüntü keçirir. Lakin bu
peşmanlıq qısamüddətli, keçmişyönlü, gələcəkyönlü və ya etdiyimiz, ya da
edə bilmədiyimiz fəaliyyətlərə qarşı da müxtəliflik göstərə bilir. Keçmiş
Aytekin Jafarova, Irada Taghiyeva
A brief review of studies on the nafsi-lavwama floor from the point of view of Islamic psychology
208
günahlarımız, gələcəkdə davam edəcəyini düşündüyümüz xətalarımız da
peşmançılıq hissini yaşamağımıza səbəbiyyət verə bilər.
Nida Özdemir və Sevde Düzgüner məqalələrində peşmanlıqla əlaqəli belə
bir tədqiqatı qeyd edirlər:
“Peşmanlıqla bağlı çoxlu araşdırmalar aparan Zeelenberg peşmanlığı
“fərqli davransaq, vəziyyətin daha yaxşı olacağını düşündüyümüz və ya
dərk etdiyimiz zaman hiss etdiyimiz mənfilik vəziyyəti” olaraq təyin edir.
Peşmanlıq termini Psixologiya Lüğətində “ümumiyyətlə keçmiş
davranışın insan bunu fərqli etsəydi və ya hadisələr fərqli inkişaf etsəydi,
daha yaxşı ola biləcəyi hissi” olaraq təyin edilmişdir.”[Özdemir
Düzgüner, s.505].
Nəfsi-ləvvamə mərhələsi nəfs psixologiyasında əsasən özünü qınayan
nəfs olaraq bilinir və İslam alimləri tərəfindən də bu cür tərif edilir. Salik
kamillik yolunun bu mərhələsində günah və xətalarından dolayı özünü
qınayır, acizliyini Allah qarşısında dilə gətirir, ətraf-aləm/dünya gözündə
adiləşir, lakin hələ də tam bunlardan qurtula bilməmiş və nəfs-əmmarənin
xüsusiyyətlərini daşımaqdadır.
Səhvlərinin fərqində olub buna görə acı çəkmək də, nəfs psixologiyasının
bir mərtəbəsi olan nəfsi-ləvvamədə yaşanır. Əslində günahkarlıq duyğusu
içərisində də, elə xətalarını görüb bunun acısı ilə can çəkmək vardır. Bəndə
Allahın hüzurunda özünü günah girdabında hiss edər. Xətalarının fərqində
olub bunu düzəltməyə çalışması əsas işarədir. Nəfsi-ləvvamə
psixologiyasının təməli elə özünü qınayan, hesaba çəkən nəfslə, günahkarlıq
duyan nəfsdir. Burada əsas psixoloji dəlil isə, salikin əmmarədəki kimi
gözünün pərdəli olması deyil, artıq etdiklərinin fərqində olması və beləliklə
məsuliyyətini bilərək düzəlməyə can atmasıdır.
5.Qurani-Kərimdə nəfsi-ləvvamə anlayışı
İslam alimləri hər zaman qavramlar üzərindən tədqiqat apararkən,
anlayışları araşdırarkən onunla bağlı ayə və hədislərə xüsusilə nəzər yetirib
əsərlərində yer verirlər. Biz də nəfsi-ləvvamə mövzusunu araşdırarkən ayə və
hədislərə müraciət etdik.
Bildiyimiz kimi nəfsi-ləvvamə mərtəbəsi ilə əlaqəli əsas Qurani-Kərim
ayəsi əl-Qiyamət surəsinin insanların əməllərində Allahın əmrlərinə itaət və
saleh əməllərin çoxalması müşahidə edilir. Əməllərinin çox hissəsi Allah
üçündür. Ancaq ilahi ilhamlara tam olaraq qovuşmadıqları üçün işlədikləri
saleh əməllərin xalq tərəfindən bilinməsini arzu edərlər. Yəni nəfsi-
əmmarənin bəzi pis xüsusiyyətləri davam etməkdədir. Lakin buna
baxmayaraq özünü qınamaqdadır.
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.201-213
209
Nəfsin sahib olduğu bu mərhələnin adı, Qurani-Kərimdəki: “And içirəm
(günah etdiyi üçün, yaxud yaxşı əməli azdır deyə) özünü qınayan nəfsə!”
ayəsində bildirilmişdir [Qurani-Kərim, Qiyamət surəsi, ayə 2].
İnsanın öz nəfsini şiddətlə qınaması sadəcə sözdə olsa, istədiyi nəticəni
əldə etməsinin mümkün olmadığı aşıq-aşkar bilinir. Belə ki, “ləvvamə” və
“əmmarə” mərtəbələri arasında həssas və incə bir sərhəd vardır. İnsan, nəfsini
qınaması səbəbilə özündə kibir hiss edirsə orada hələ də gizli olaraq nəfsi-
əmmarənin izləri davam edir.
Tövbədə davamlı olub pis əməllərdən uzaqlaşmaq, ancaq mənəvi tərbiyə
ilə mümkündür. Ləvvamə mərəbəsində olan nəfs, əgər mənəvi tərbiyə
nəzarətində və saleh insanlarla bərabər olarsa pis xüsusiyyətlərdən xilas olar.
Fürsət düşsə eyni günahı təkrar etməz. Ancaq qəlbdə həsəd, kin, qürur kimi
bəzi pis xüsusiyyətlər qalar.
Eyni zamanda bu mərtbədə olan bir insan, Allahı zikr etməyə davam
edərək qəlbini Allah sevgisinin nuruyla aydınlatmağa səy göstərməlidir
[Heyət, s.96].
6.Klassik alimlərin fikirləri
Bir çox adlarla zikr edilməsi, nəfsin çoxhəqiqətli, birdən çox olduğu
mənasına gəlmir. Belə ki, nəfs çox həqiqətli deyil, tək bir həqiqətə malikdir.
Fərqli isimlərlə qeyd olunma səbəbi sifətlərdə, xüsusiyyətlərdəki
müxtəliflikdir. Nəfs tamamilə Haqqa yönəldiyi vaxt - “nəfsi mütməinnə”,
bəşəri təbiətə üz tutduğu zaman “nəfsi əmmarə”, bəzən Haqqa bəzən də nəfsə
yönəldiyində də “nəfsi ləvvamə” adını alır [Bursəvi, s.284].
Nəfsi ləvvamə Haqqa təqva ilə, bəşəri təbiətə isə günahlarla yönəlir
[Bursəvi, s.338].
Məlumdur ki, təsəvvüf tərbiyəsində mənəvi səfərdə olan salikin
yuxularının interpretasiyası, yozumu (təbir) çox mühüm yer tutur. Sufilər ən
çox yozuma ehtiyac duyanların nəfsi-əmmarə və nəfsi-ləvvamə sahibləri
olduğunu deyirlər. Çünki haqqani ilhamlar alan nəfsi-mülhimə sahibi salikin
bu mərtəbədə təbirə ehtiyacı azalır [Bursəvi, s.406].
7.Müasir alimlərin fikirləri
Nəfsi-ləvvamə məfhumunu bəzi tədqiqatçılar psixoanalizdəki superoqo
və Yunqun təlimində fərdin öz kölgəsini tərk etməsi halı ilə uyğunlaşdırmağa
çalışmışlardır [Tuncay Aksöz, s.36].
Müasir tədqiqatçılardan Malik Bədri əmmarə və ləvvaməni Freyd
nəzəriyyəsindəki id, eqo, supereqo kimi məfhumlarla açıqlanmasını məqbul
hesab etmir [Tuncay Aksöz, s.35].
Sufi terminologiyasını modern psixologiyanın terminləri ilə izah etməyə
çalışan Frager əsərində nəfsi-ləvvamənin diaqramına yer verir. Müəllifə görə
nəfsin bu mərhələsində psixenin oval modelindəki, psixenin mənəvi yönlərini
Aytekin Jafarova, Irada Taghiyeva
A brief review of studies on the nafsi-lavwama floor from the point of view of Islamic psychology
210
ayıran maneə burada incəlməyə başlayır. Təhtəlşüurun ziyası şüurumuza
daxil olduqca, özümüz və nöqsanlarımız haqqında bizdə daha aydın mənzərə
formalaşır. Altmənliyin dürtüləri artıq tez bir zamanda fərq edilərək
neytrallaşdırılmağı mümkün hala gəlsə də, yenə də təhtəlşüurdan gələn
impulslar varlığını davam etdirir. Eqonun təkəbbürü öz yerində qalmaqdadır
[Robert Frager, s.88].
8.Nəticə
Müasir dövrdə dünyada sufi praktikası və onun intellektual irsinə istinad
edərək modern psixologiya ilə müqayisələr aparılmaqdadır. Bu müqayisələri
istər akademik mühitdə istərsə də populyar sferada, ələlxüsus fərdi inkişafa
dair nəşrlərdə, seminarlarda görmək mümkündür. Məqalədə tədqiq etməyə
çalışdığımız nəfsi-ləvvamə məfhumu çox vaxt özünütənqid və ya özünə
tənqidi yanaşma kimi anlaşılsa da, təsəvvüf kontekstində bu anlamın daha
geniş əhatəsi vardır. Bir təsəvvüf termini olan nəfsi-ləvvamə hər şeydən əvvəl
Tanrıya qarşı məsuliyyəti mərkəzə alan dünyagörüşünün təzahürüdür. Burada
peşiman olub, nigarançılıq duyaraq, özünü qınayan fərdin bir nömrəli qayğısı
modern cəmiyyətdə inkişaf pillələrini atlaya bilməkdən daha çox Tanrıdan
uzaq düşməkdir.
Əgər ləvvamə nəfs əmmarə nəfsdən güclü olarsa, insan daha çox təqvaya
meyil edər. Ancaq əksinə əgər əmmarə nəfs güclü olarsa, insan günaha meyil
edər. Bu mübarizə və döyüş insanın ömrünün sonuna qədər davam edər. Bu,
bitməyən və tükənməyən bir döyüşdür. Bu döyüşdən qalib o kəslər çıxar ki,
nəfsi istəklərinə sözün həqiqi mənasında qalib gələr. Nəfsini ağıllarına ram
edər və qəlbə hakim olmasına imkan verməz.
Bu məqalədə ələ aldığımız nəfsi-ləvvamə mərhələsində görüldüyü kimi
insanın özünü qınayan nəfsinə diqqət edildi. Bu mövzuda psixoloji
xüsusiyyətlərinə, Qurani-Kərimdəki yerinə və alimlərin fikirlərinə yer verildi.
ƏDƏBİYYAT
1. Yıldız, A. (2007). İmam Gazzaliye göre nefis ve nefis eğitimi. Selçuk
Üniversitesi, 189.
2. Younis, A. (2021). Kuran ve sünnette şeytan ve nefis. İhya Uluslararası
İslam Araştırmaları Dergisi, 484-520.
3. Bursəvi. (n.d.). Ruhul-Bəyan (Vol. 20). Erkam Yayınları, p. 284.
4. Sağır, C. (2023). Tasavvuf (Vol. 9). pp. 1365-1406.
5. Aktay, E. N. (n.d.). Manevi danışmanlık ve rehberlik perspektifinden nefs
psikolojisi ve nefs psikoterapisi. Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik
Dergisi, 75-110.
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.201-213
211
6. Minber. (n.d.). Nəfsin yeddi mərhələsi. Retrieved from
https://minber.az/n%C9%99fsin-yeddi-
m%C9%99rh%C9%99l%C9%99si
7. Semerkand. (n.d.). Nefs-i levvame. Retrieved from
https://semerkanddergisi.com/nefs-i-levvame/
8. Sirat. (2022, June 17). Ləvvamə nəfsi nədir?. Retrieved from
https://sirat.az/2022/06/17/l%C9%99vvam%C9%99-n%C9%99fsi-
n%C9%99dir/
9. Sorularla İslamiyet. (n.d.). Nefs-i levvame. Retrieved from
https://sorularlaislamiyet.com/kaynak/nefs-i-levvame
10. Sibtayn. (n.d.). Ləvvamə nəfs əmmarə nəfsdən güclü olarsa, insan daha
çox təqvaya meyil edər. Retrieved from
https://www.sibtayn.com/az/index.php?option=com_content&view=articl
e&id=3414:l%C9%99vvam%C9%99-n%C9%99fs-
%C9%99mmar%C9%99-n%C9%99fsd%C9%99n-güclü-olarsa,-insan-
daha-çox-t%C9%99qvaya-meyil-ed%C9%99r&catid=222&Itemid=305
11. Üzüm, İ. (n.d.). Kiyame suresi. İslam Ansiklopedisi (Vol. 25). p. 516.
12. Çelik, İ., & Yıldırım, B. (2018). Halvetiyye geleneğinde etvarı-
seba/nefsin mertebeleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma
Dergisi, 21-44.
13. Aydın, M. S. (n.d.). Ahlak. İslam Ansiklopedisi (Vol. 2). p. 13.
14. Ayiş, M. Ş. (2019). Nefis mertebelerinin psikolojideki karşılıkları üzerine
bir değerlendirme: Robert Frager örneği. Bingöl Üniversitesi, İlahiyat
Fakültesi, 547-567.
15. Çağrıcı, M. (n.d.). Ahlak. İslam Ansiklopedisi (Vol. 2). p. 1.
16. Türer, O. (n.d.). Letaifi hamse. İslam Ansiklopedisi (Vol. 27). p. 143.
17. Türker, Ö. (n.d.). Nefis. İslam Ansiklopedisi (Vol. 32). p. 531.
18. Demirdaş, Ö. (2013). Kösec Ahmet Trabzoniye göre nefs ve nefsin
kategorileri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 157-181.
19. Uludağ, S. (n.d.). Nefis. İslam Ansiklopedisi (Vol. 32). p. 529.
20. İskeçlier, T. N. (2023). Nefs psikolojisi: Kuram & uygulama. Türk
Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 173-183.
21. Aksöz, T. (2016). Modern psikolojik yaklaşımlar açısından nefs arınması.
Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 35.
REFERENCES
1. Yildiz, A. (2007). The soul and its education according to Imam Ghazali.
Selcuk University, 189. (in Turkish)
2. Younis, A. (2021). Satan and the self in the Quran and Sunnah. Ihya
International Journal of Islamic Studies, 484-520. (in Turkish)
Aytekin Jafarova, Irada Taghiyeva
A brief review of studies on the nafsi-lavwama floor from the point of view of Islamic psychology
212
3. Bursary. (n.d.). Ruhul-Bayan (Vol. 20). Erkam Publications, p. 284. (in
Azerbaijani)
4. Saghir, C. (2023). Sufism (Vol. 9). pp. 1365-1406. (in Turkish)
5. Aktay, E. N. (n.d.). Soul psychology and soul psychotherapy from the
perspective of spiritual counseling and guidance. Turkish Journal of
Spiritual Counseling and Guidance, 75-110. (in Turkish)
6. Pulpit. (n.d.). The seven stages of the soul. Retrieved from
https://minber.az/n%C9%99fsin-yeddi-
m%C9%99rh%C9%99l%C9%99si (in Azerbaijani)
7. Semerkand. (n.d.). Nefs-i levvame. Retrieved from
https://semerkanddergisi.com/nefs-i-levvame/ (in Turkish)
8. Sirat. (2022, June 17). What is lavavama nafs? Retrieved from
https://sirat.az/2022/06/17/l%C9%99vvam%C9%99-n%C9%99fsi-
n%C9%99dir/ (in Turkish)
9. Sorularla Islamiyet. (n.d.). Nefs-i levvame. Retrieved from
https://sorularlaislamiyet.com/kaynak/nefs-i-levvame (in Turkish)
10. Sibtain. (n.d.). If the first nafs is stronger than the second nafs, a person
will be more inclined to piety. Retrieved from
https://www.sibtayn.com/az/index.php?option=com_content&view=articl
e&id=3414:l%C9%99vvam%C9%99-n%C9%99fs-
%C9%99mmar%C9%99%20If%20-n%C9%99fsd%C9%99n-is-strong,-
a-person-is-more-inclined-to-
t%C9%99r%C9%99r&catid=222&Itemid=305 (in Azerbaijani)
11. Uzum, I. (n.d.). Surah Qiyamah. Encyclopedia of Islam (Vol. 25). p. 516.
(in Turkish)
12. Chelik, I., & Yildirim, B. (2018). Degrees of flesh-seba/soul in the
Halvetiyye tradition. Turkish Culture and Haci Bektash Veli Research
Journal, 21-44. (in Turkish)
13. Aydin, M. S. (n.d.). Morality. Encyclopedia of Islam (Vol. 2). p. 13. (in
Turkish)
14. Ayish, M. Sh. (2019). An evaluation of the psychological equivalents of
the soul's levels: The example of Robert Frager. Bingol University,
Faculty of Theology, 547-567. (in Turkish)
15. Chaghrici, M. (n.d.). Morality. Encyclopedia of Islam (Vol. 2). p. 1. (in
Turkish)
16. Turer, O. (n.d.). Letaifi hamse. Encyclopedia of Islam (Vol. 27). p. 143.
(in Turkish)
17. Turker, O. (n.d.). Nefis. Encyclopedia of Islam (Vol. 32). p. 531. (in
Turkish)
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.201-213
213
18. Demirdash, O. (2013). The soul and its categories according to Kosec
Ahmet Trabzoniye. Ankara University Faculty of Theology Journal, 157-
181. (in Turkish)
19. Uludagh, S. (n.d.). Nefis. Encyclopedia of Islam (Vol. 32). p. 529. (in
Turkish)
20. Iskechlier, T. N. (2023). Soul psychology: Theory and practice. Turkish
Journal of Spiritual Counseling and Guidance, 173-183. (in Turkish)
21. Aksoz, T. (2016). Purification of the soul in terms of modern
psychological approaches. Doctoral Thesis, Sakarya University, 35. (in
Turkish)