The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitarianism

Firdous Ahmad Mir; Muhammad Rezapoor

Metafizika 7 (3):241-279 (2024)

Cite

APA:	Ahmad Mir, F., & Rezapoor, M. [2024]. The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitarianism. Metafizika journal, 7(3), pp.241-279. https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279

Abstract

One of the most important aspects of human life is the role of ethics and value judgments, which are unavoidable in everyday life. On the other hand, belief in the afterlife significantly influences various human affairs. This article explores the impact of belief in resurrection on moral values and judgments using a descriptive and analytical method. In this context, it critiques and analyzes the school of ethical utilitarianism, one of the most prominent ethical schools of the contemporary era. Several issues arise when attempting to calculate the outcomes of actions both quantitatively and qualitatively. These include the conflict between profiteering and moral conscience in specific responsibilities, the conflict with justice in many instances, and the contrast between quantitative and qualitative criteria in the pursuit of pleasure. There is also a conflict between human intention and will, and a conflict between supporting the interests of the minority and those of the majority. Furthermore, utilitarianism fails to account for eternal life and how to live in the next world, and it neglects the spiritual dimensions and growth of humanity. Even without considering the afterlife, utilitarianism relies solely on quantitative and material calculations as criteria. Therefore, the moral system and profit-oriented logic, along with its various forms, are neither reliable nor practical. If we do not believe in the Return, we lack a complete rational justification for moral rules and value systems. From the perspective of the afterlife, the ideal and intrinsic good is happiness in its most comprehensive sense, encompassing both worldly happiness and happiness in the hereafter. When voluntary actions and attributes are connected to this intrinsically good and desirable end, their positive or negative moral judgments are determined. A system of political ethics that focuses on the hereafter possesses all the advantages and virtues of other systems, but it does not suffer from their shortcomings and faults.

Keywords

Ethics, Islamic ethics, Liberal ethics, School of moral utilitarianism, Resurrection, Belief in resurrection, Thinking about the hereafter, мораль, исламская мораль, либеральная мораль, школа этического утилитаризма, маад, вера в маад, идея загробной жизни, Əxlaq, İslam əxlaqı, liberal əxlaq, etik utilitarizm məktəbi, məad, məada inam, axirət fikri.

References

1. The Holy Quran. (in Arabic)
2. Mesbah Yazdi, M. T. (1387 SH). Criticism of moral schools (research and writing: A. H. Sharifi, second edition). Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)
3. Ardakan Mohiti, H. (1394 SH). The role of the doctrines of resurrection in the reconstruction of human sciences (first edition). Qom: Publications of Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)
4. Misbah, M. (1394 SH). Foundation of Ethics (a new method in teaching the philosophy of ethics). Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute (RA). (in Persian)
5. Moallemi, H. (1380 SH). Basics and standards of ethics (first edition). Qom: Islamic Culture and Thought Research Center. (in Persian)
6. Moallemi, H. (1384 SH). Philosophy of ethics (first edition). Qom: Publications of the World Center for Human Sciences. (in Persian)
7. Hasani, A. (1390 SH). Sublime political wisdom (first edition). Tehran: Islamic Culture and Thought Research Institute Publishing Organization. (in Persian)
8. Motahhari, M (1375 SH). Moral philosophy (15th edition). Qom: Sadra Publications. (in Persian)
9. Alemi, S. M. (1389 SH). The relationship between religion and ethics (first edition). Qom: Book Garden Institute. (in Persian)
10. Amir Khawas, and others. (1386 SH). Moral philosophy (second edition). Qom: Supreme Leader's Representation Institution in Universities, Education Publishing Office. (in Persian)
11. Mesbah Yazdi, M. T. (1380 SH). Ethics in the Qur'an (research and writing: M. H. Eskandari, second edition, vol. 3). Qom: Publications of Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)
12. Moore, G. E. (1366 SH). Ethics (first edition)., (Translator: A. Saadat). Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company (in Persian)
13. Freud , S. (1383 SH). Civilization and its boredoms (Translation: M. Mubasheri). Tehran: Nashr e Mahi. (in Persian)
14. Klosko, G. (1393 SH). History of political philosophy (from Machiavelli to Montesquieu) (Translation: K. Dehimi, 3 volumes, third edition). Tehran: Ney Publishing. (in Persian)
15. Bashiriyeh, H. (1387 SH). Liberalism and conservatism. Tehran: Ney Publishing. (in Persian)
16. Shaykh Tusi, M. b. H. (1414 AH). Amali (first edition). Qom: Dar al-Thaqafa Publications. (in Arabic)
17. Ali bin Jafar (1409 AH). The problems of Ali bin Jafar, peace be upon him, and their explanations. Mashhad: The International Conference of Imam Reza (peace be upon him). (in Arabic)
18. Shaykh Tusi, M. b. A. (1364 SH). Tahzib (volumes 1-4, 10 volumes). Tehran: Dar Ketub al-Islamiyhah. (in Arabic)
19. Majlesi, M. B. (1403 AH). Bihar al-Anwar (Vol. 17, Vol. 67, Vol. 81). Beirut: Al-Wafa Foundation. (in Arabic)
20. Al-Hurr al-Amili, M. b. H. (1412 AH). Wasa'il al-Shia (volumes 1, 5, 6, 10,- 30 volumes). Qom: Al-Bayt Institute, peace be upon them, for the revival of tradition. (in Arabic)
21. Noori Tabarsi, M. H. (1407 AH). Mustadrak al-Wasāʼil wa-mustanbaṭ al-masāʼil. (Volume 1,- 30 volumes). Qom: Al-Bayt Foundation, peace be upon them, for the revival of tradition. (in Arabic)
22. al-Bukhari, M. I. (1410 AH). Sahih al-Bukhari (volume 1,- 11 volumes). Cairo: Arab Republic of Egypt, Ministry of Endowments, Supreme Council of Islamic Affairs, Committee for Revival of Books of the Sunnah. (in Arabic)
23. Ibn Majah (1418 AH). Sunan ibn Majah (volume 2,- 6 volumes). Beirut: Lebanon. (in Arabic)
24. al-Daraqutni, A.b.U. (1424 AH). Sunan al-Daraqutni (volume 1,- 5 volumes). Beirut: Risala Foundation. (in Arabic)
25. Al-Muttaqi al-Hindi, A. (1419 AH). Kanz al-Ummal (volume 3,- 16 volumes, edited and edited by: Al-Dimyati, M. U.). Beirut: Dar al-Kutub al-Elmiyyah. (in Arabic)
26. Hojjati, S. M. B. (1371 SH). Ethical teaching and learning in Islam (17th edition). Tehran: Farhang Islamic Publishing House. (in Persian)
27. Tabataba'i, S.M.H. (1417 AH). Al-Mizan fi Tafsir al-Qur'an (Volume 13). Qom: Islamic Publications Office. (in Arabic)
28. al-Kulayni, M.i.Y. (1407 AH). Usul al-Kafi (volumes 1 & 2,- 8, research: Ghaffari, A. A. and Akhoundy, M.). Tehran: Darul Kitab al-Islamiyah. (in Arabic)
29. al-Fayḍ al-Kāshānī, M.M. (1415 AH). Tafsir Safi (volumes 2, 3,- 5 correction and introduction and suspension: Hossein Al-Alami). Tehran: Sadr Library. (in Arabic)
30. Shahid ath-Thani, Z.J.A. (1409 AH). Munya al-Murid (Aspirations of the Disciple), (correction: Mokhtari, R.). Qom: Al-Mahad Al-Islami School. (in Arabic)
31. Motahhari, M. (1382 SH). Education in Islam. Tehran: Sadra Publications. (in Persian)
32. Javadi Ameli, A. (1378 SH). Nature (Fitra or fitrah) in the Qur'an: Thematic Tafsir of the Qur'an (Volume 12). Qom: Esra Publishing House. (in Persian)
33. Kant, I. (1369 SH). The Metaphysical Foundation of Ethics (Translation: Enayat,H. and Gheissari,A.). Tehran: Kharazmi Publishing House. (in Persian)
34. Copleston, F. Ch. (1387 SH). History of Philosophy (from Wolff to Kant) (Translation: I.Saadat and M.Bozorgmehr, 4th edition, Volume 6). Tehran: Soroush: Scientific and Cultural Publishing Company. (in Persian)
35. Körner, Stephan. (2019). Kant's Philosophy (Translation: Ezzatullah Foladvand, fifth edition). Tehran: Kharazmi Publishing House. (in Persian)
36. Rezaei, M. M. (1379 SH). Explanation and criticism of Kant's moral philosophy. Qom: Office of Islamic Propaganda. (in Persian)
37. Jacques (Jax). (1362 SH). Moral philosophy (second edition). Tehran: Amir Kabir publishing house. (in Persian)
38. Foroughi, M. A. (1376 SH). The Evolution of Philosophy in Europe (volume 1, second edition). Tehran: Zavar Publications. (in Persian)
39. Breck, Jonathan. (1376 SH). Basing ethics on the basis of religion (translation: M. Javadi). Naqd wa Nazar Journal (ethics and religion), fourth year, numbers 13 and 14. (in Persian)
40. Rezaei, M. M. (1383 SH). Moral philosophy from the point of view of Professor Motahhari (RA). QABASAT Journal, numbers 30 and 31. (in Persian)
41. Sadeghi, H. Moallemi, H. and Fatali, M. (1387 SH). The relationship between religion and ethics (proposal). QABASAT Journal: Research Quarterly in the field of Philosophy of Religion and New Kalam, No. 3, Autumn. (in Persian)
42. Dabiri, A. (1382 SH). Ethics and religion. Sabah Journal, numbers 11 and 12. (in Persian)
43. Sajedi, A. (1387 SH). Religion and the modern world (first edition). Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)
44. Sajedi, A. (1390 SH). The relationship between religion and ethics. Journal of Ethical knowledge, number 7, second year. (in Persian)
45. Sadeghi, H. (1383 SH). An introduction to the new word (second edition). Tehran: Taha book publication. (in Persian)
46. Frankena, W (1391 SH). Moral philosophy (translation: Sadeghi, H. 4th edition). Tehran: Taha Book publication (affiliated to Taha Cultural Institute). (in Persian)
47. Pouw, N., & Baud, I. (2011). Local governance and poverty in developing nations. New York, Routledge. (in English)
48. Schmitt, C. (2008). The Leviathan in the state theory of Thomas Hobbes: Meaning and failure of a political symbol. University of Chicago Press. (in English)

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.241-279 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

241

UDC: 17.
LBC: 87.7; 74.268.77; 87.774
MJ № 234

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and

Critiquing the Foundations of Ethical Utilitarianism
Firdous Ahmad Mir
Muhammad Rezapoor

Abstract. One of the most important aspects of human life is the role of ethics and value
judgments, which are unavoidable in everyday life. On the other hand, belief in the afterlife
significantly influences various human affairs. This article explores the impact of belief in
resurrection on moral values and judgments using a descriptive and analytical method. In this
context, it critiques and analyzes the school of ethical utilitarianism, one of the most prominent
ethical schools of the contemporary era. Several issues arise when attempting to calculate the
outcomes of actions both quantitatively and qualitatively. These include the conflict between
profiteering and moral conscience in specific responsibilities, the conflict with justice in many
instances, and the contrast between quantitative and qualitative criteria in the pursuit of pleasure.
There is also a conflict between human intention and will, and a conflict between supporting the
interests of the minority and those of the majority. Furthermore, utilitarianism fails to account for
eternal life and how to live in the next world, and it neglects the spiritual dimensions and growth
of humanity. Even without considering the afterlife, utilitarianism relies solely on quantitative and
material calculations as criteria. Therefore, the moral system and profit-oriented logic, along with
its various forms, are neither reliable nor practical. If we do not believe in the Return, we lack a
complete rational justification for moral rules and value systems. From the perspective of the
afterlife, the ideal and intrinsic good is happiness in its most comprehensive sense, encompassing
both worldly happiness and happiness in the hereafter. When voluntary actions and attributes are
connected to this intrinsically good and desirable end, their positive or negative moral judgments
are determined. A system of political ethics that focuses on the hereafter possesses all the
advantages and virtues of other systems, but it does not suffer from their shortcomings and faults.

Keywords: Ethics, Islamic ethics, Liberal ethics, School of moral utilitarianism, Resurrection,
Belief in resurrection, Thinking about the hereafter

 Al-Mustafa International University, Ph.D student in Religions and Islamic sects; Kashmir (corresponding author)
E-mail: Firdousam786@gmail.com
https://orcid.org/0009-0004-9178-8661
 Doctor of Philosophy in Theology,
Al-Mustafa International University, Teacher & Head of the Department of Islamic Theology; Iran
E-mail: rezapoor110@yahoo.com
https://orcid.org/0009-0007-0765-3943
To cite this article: Ahmad Mir, F., & Rezapoor, M. [2024]. The Role of Belief in the Return in Justifying Value
Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitarianism. “Metafizika” journal, 7(3), pp.241-279.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279

Article history:
Received: 25.05.2024
Accepted: 18.07.2024

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.241-279 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

242

УДК: 17.
ББК: 87.7; 74.268.77; 87.774
MJ № 234

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279
Роль веры в загробную жизнь в обосновании ценностных

суждений и критика основ этического утилитаризма
Фирдовс Ахмед Мир
Мохаммеде Рзапур

Абстракт. Одним из важнейших аспектов жизни человека является роль моральных и
ценностных суждений, неизбежных в повседневной жизни. С другой стороны, вера в
загробную жизнь существенно влияет на различную деятельность человека. В данной
статье основываясь на описательно-аналитический метод, рассмотрено влияние веры в
загробную жизнь, на моральные ценности и суждения. В данном контексте анализирована
и критикована школа этического утилитаризма, являющая одной из самых известных
моральных школ современной эпохи. При подсчете результатов действий возникает ряд
как количественных, так и качественных проблем. К ним относятся конфликт между
спекуляцией и моральным сознанием в определенных задачах, конфликт со
справедливостью во многих случаях и конфликт между количественными и качественными
критериями в стремлении к удовольствию. Также существует конфликт между
человеческим намерением и волей, между поддержкой интересов меньшинства и
большинства. Более того, утилитаризм игнорирует вечную жизнь и потустороннюю жизнь,
а также духовные измерения и развитие человечества. Даже не принимая во внимание
загробную жизнь, утилитаризм использует в качестве критериев только количественные и
материальные расчеты. Следовательно, моральная система логики, ориентирована на
прибыль, ее различные формы, не являющимися действительными и практичными. Если
мы не верим в загробную жизнь, у нас не будет полной рациональной основы для
моральных правил и систем ценностей. Идеальное и внутреннее благо с точки зрения
потусторонней жизни в самом широком смысле является счастьем; оно включает в себя как
мирское счастье, так и счастье будущей жизни. Когда добровольные действия и качества
связаны с такой внутренней добротой и желаемой целью, определяются их положительные
или отрицательные моральные суждения. Система политической этики, ориентированная
на будущую жизнь, обладает всеми преимуществами и достоинствами других систем, но к
ней неприменимы их недостатки и недостатки.

Ключевые слова: мораль, исламская мораль, либеральная мораль, школа этического
утилитаризма, маад, вера в маад, идея загробной жизни

 Международный университет имени аль-Мустафы, Докторант по специальности «Религии и исламские
секты»; Кашмир (ответственный автор)
E-mail: firdousam786@gmail.com
https://orcid.org/0009-0004-9178-8661
 Международный университет имени аль-Мустафы, Заведующий кафедрой исламской теологии; Иран
e-mail: rezapoor110@yahoo.com
https://orcid.org/0009-0007-0765-3943
Цитировать статью: Ахмед Мир, Ф. & Рзапур, М. [2024]. Роль веры в загробную жизнь в обосновании
ценностных суждений и критика основ этического утилитаризма. Журнал «Metafizika», 7(3), с.241-279.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279

История статьи:
Статья поступила в редакцию: 25.05.2024

Отправлена на доработку: 08.06.2024
Принята для печати: 18.07.2024

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.241-279 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

243

UOT: 17.
KBT: 87.7; 74.268.77; 87.774
MJ № 234

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279
Məada inamın dəyər mühakimələrinin əsaslandırılmasında rolu və

etik utilitarizm məktəbin əsaslarına təniqidi yanaşma
Firdovs Əhməd Mir
Məhəmməd Rzapur

Abstrakt. İnsan həyatının ən vacib aspektlərindən biri gündəlik həyatda qaçılmaz olan əxlaq
və dəyər mühakimələrinin roludur. Digər tərəfdən, axirət inancı müxtəlif insan fəaliyyətlərinə
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bu məqalə, təsviri və analitik metoddan istifadə edərək axirət
inancının əxlaqi dəyərlərə və mühakimələrə təsirini araşdırır. Bu kontekstdə müasir dövrün ən
məşhur əxlaqi məktəblərindən biri olan etik utilitarizm məktəbini təhlil və tənqid edir.
Hərəkətlərin nəticələrini həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından hesablayarkən bir sıra
problemlər yaranır. Bunlara müəyyən vəzifələrdə mənfəətçilik və əxlaqi vicdan arasındakı
ziddiyyət, bir çox hallarda ədalətlə ziddiyyət və ləzzət axtarışında kəmiyyət və keyfiyyət
meyarları arasındakı ziddiyyət daxildir. Həmçinin, insan niyyəti və iradəsi arasında ziddiyyət,
azlıq və çoxluğun mənafelərini dəstəkləmək arasında ziddiyyət mövcuddur. Bundan əlavə,
utilitarizm əbədi həyatı və növbəti dünyada necə yaşamağı nəzərə almır və insanlığın mənəvi
ölçülərini və inkişafını gözardı edir. Axirəti nəzərə almadan belə, utilitarizm yalnız kəmiyyət və
maddi hesablamalardan meyar kimi istifadə edir. Buna görə də, mənfəət yönümlü məntiq və onun
müxtəlif formaları ilə birlikdə əxlaqi sistem nə etibarlıdır, nə də praktikdir. Əgər biz məada
inanmırıqsa, əxlaqi qaydalar və dəyər sistemləri üçün tam ağlabatan bir əsasımız yoxdur. Axirət
baxımından ideal və daxili yaxşılıq ən geniş mənada xoşbəxtlikdir; həm dünyəvi xoşbəxtliyi, həm
də axirət xoşbəxtliyini əhatə edir. Könüllü hərəkətlər və xüsusiyyətlər bu daxili yaxşılıq və
arzuolunan sona bağlı olduqda, onların müsbət və ya mənfi əxlaqi mühakimələri müəyyən edilir.
Axirətə yönəlmiş siyasi etika sistemi digər sistemlərin bütün üstünlüklərinə və fəzilətlərinə
malikdir, lakin onların çatışmazlıqları və qüsurları ona şamil deyil.

Açar sözlər: Əxlaq, İslam əxlaqı, liberal əxlaq, etik utilitarizm məktəbi, məad, məada inam,
axirət fikri

 Beynəlxalq əl- Mustafa Universiteti, Dinlər və İslam məzhəbləri ixtisası üzrə doktorant; Kəşmir (məsul müəllif)
E-mail: firdousam786@gmail.com
https://orcid.org/0009-0004-9178-8661
 İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru,
Beynəlxalq əl- Mustafa Universiteti, İslam Teologiyası Kafedrasının müdiri; İran
E-mail: rezapoor110@yahoo.com
https://orcid.org/0009-0007-0765-3943
Məqaləyə istinad: Əhməd Mir, F. & Rzapur, M. [2024] Məada inamın dəyər mühakimələrinin əsaslandırılmasında
rolu və etik utilitarizm məktəbin əsaslarına təniqidi yanaşma. “Metafizika” jurnalı, 7(3), səh.241-279.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279

Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 25.05.2024

Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 08.06.2024
Çapa qəbul edilmişdir: 18.07.2024

“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.241-279 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X

244

UDC: 17.
LBC: 87.7; 74.268.77; 87.774
MJ № 234

10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.241-279
یاخلاق یمکتب سودگرو یو نقد مبان یاحکام ارزش یهاعتقاد به معاد در توج یگاهجا

یرفردوس احمد م
محمد رضاپور

یاز آنها در زندگ یزیاست که گر یارزش یهایاخلاق و داور یانسان یاتح یهاعرصه ینمهمتراز یکی. چکیده
یفیوش توصرمتعدد دارد. مقاله حاضر با یراتدر شؤون مختلف انسان تأث یاخرو یاتاعتقاد به ح یاز طرف یست؛روزمره ن

از یکیکه یقاخلا یمکتب سودگرو یانم ینازد. در اپردمی یها و احکام اخلاقباور به معاد در حوزه ارزش یربه تأث یلیتحل
یفاً ماً و کعمل ک یک نتایجدهد: مشکل در محاسب یقرار م تحلیل و نقد مورد را است، معاصر ۀدور یمکاتب اخلاق ینمهمتر

وارد از م یاریاست؛ تعارض با عدالت در بس یژهو یهایتدر باب مسؤل یبا وجدان اخلاق ی. تعارض سودگرویدآیم یشپ
از یتماو قصد و اراده انسان است؛ تعارض با ح یتدر لذت است؛ تعارض با ن یفیو ملاک ک یملاک کم یناست؛ تقابل ب

عدم ید؛آیم یشانسان در جهان آخرت پ یستنو نحوه ز یابد یاتاست. عدم توجه به ح یتدر کنار منافع اکثر یتمنافع اقل
ملاک یماد و یفقط محاسبات کمّ یاگر آخرت هم در کار نباشد، ول یدارد. حتانسان نیو رشد روحا یتوجه به ابعاد معنو

اتیبه ح یلاق. اگر یستهمراه با اقسام مختلف خود قابل اعتماد و عمل ن یو منطق سودگرو یدهند. لذا نظام اخلاقیقرار م
آخرت داشت. بر اساس نگاه مینخواه امت یعقل یهتوج یارزش یو نظام ها یاحکام اخلاق یآنوقت برا یم،نباش یاخرو

هست؛ یو شامل سعادت اخرو یویجامع و شامل سعادت دن یبالذات سعادت به معنا یرمطلوب بالذات و خ یشانهاند
یمنف ایمثبت یلاقکنند، احکام اخیم یدابالذات و مطلوب بالذات ارتباط پ یربا آن خ یاریو صفات اخت یاریافعال اخت یکهوقت

ام را نظ یراقص سانظام ها را دارد؛ اما نو یرو حسنات سا یامعطوف به آخرت تمام مزا یاسینظام اخلاق س شود.ین میآنها مع
ندارد.

یشیاندآخرت ی،معاد، معاد باور ی،اخلاق یمکتب سودگرو یبرال،اخلاق ل ی،اخلاق، اخلاق اسلام یدواژه:کل

 کشمير ؛العالمية )ص(جامعة المصطفى ،یو مذاهب اسلام یاناد یدکتر یدانشجو

gmail.com786Firdousam@ پست الکترونيکی:
8661-9178-0004-https://orcid.org/0009

 ایرانيمةص العال یجامعة المصطف ی،گروه کلام اسلام یراستاد همکار و مد ،
rezapoor110@yahoo.comکترونيکی: پست ال
3943-0765-0007-https://orcid.org/0009

ۀ مجلی. خلاقا یمکتب سودگرو یو نقد مبان یرزشاحکام ا يهاعتقاد به معاد در توج یگاهجا[. 2024. ]م، رضاپور،. ف ير،احمد م ارجاع به مقاله:
279-241(، ص.3)7متافيزیکا،

279-751X.2024.v7.i3.241-https://doi.org/10.33864/2617
تاریخچۀ مقاله:
25.05.2024تاریخ دریافت:

08.06.2024تاریخ بازنگری:
18.07.2024تاریخ پدیرش:

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

245

.درآمد1

یل و امور امور و مسایل مختلف زندگی، مساو هاکنار اعمال، عقاید، گرایش بخش اعظم انسان در
اند که خیلی از احکام و مسایل اخلاقی در دیگر مسایل زندگی انسان مستقیماً اخلاقی و احکام دستوری

همیت و ضرورت حوزه اخلاق در زندگی ا جهتاز این دخالت دارند و حاکم بر آنها است. و یا متاقبلاً
همیشه مورد توجه خاص اخلاق و قضایای اخلاقی ن دارد. سازی برای انسااساسی و نقش سرنوشت

به توجه چون با اساسی شخصیات و فرهیختگان یک جامعه بوده است؛ دغۀدانشمندان علوم دینی و دغ
نقد و ،یزدیمصباح ]شود.گیری آن اجتماع روشن مییل نظام اخلاقی در هر جامعه، جهتتعریف و تحل

وابستگی شدید با نظام اخلاقی جملهانسانی دستوری از علوم [17 ص ی،مکاتب اخلاق یبررس
تواند دو نوع متفاوت نظام اخلاق ارایه بدهد. طوری که دو جهان بینی متفاوت می بینی افراد دارد؛نجها

یسم و سکولار کاملاً متفاوت است.اسلامی با نظام اندیشه لیبرال یشۀبینی نظام اندجهان لذا اصول
بطۀهای دستوری علوم انسانی از جمله قضایای اخلاقی با اهداف رارههمچنین قضایا و گزا

ها و شود؛ هستا توجه به اهداف تنظیم و معین میتنگاتنگ دارند و حرکت و جهت رفتارهای انسان ب
ها و نهایت دید و افق نظام فکری لیبرال و سکولار محدود به دنیا و منکر معاد و حیات ابدی نیست

ولی کند. ترویج میتنظیم و و نبایدها را در رسیدن به اهداف دنیوی تعیین و تعریف و اخروی، بایدها
معرفی و بینی خود های جهانمعاد را از مهمترین اصول و بنیانتوحید و به نظام فکری اسلامی اعتقاد

ه هدف کند و نطام اخلاقی و دستوری و هنجارها و ارزشها را بر همین اساس در جهت رسیدن ببیان می
اگر قایل به حیات کهاست همینکند. مدعای اصلی ما عیین و تعریف و تنظیم و ترویج مینهایی ت

های ارزشی توجیه عقلی تام نخواهیم داشت و دچار وقت برای احکام اخلاقی و نظامآن اخروی نباشیم،
ها شکل رزشول جهان بینی و امشکل خواهیم شد. لذا رفتارهای اختیاری انسان بر اساس آن اص

گیرد و متناسب با آن متفاوت خواهد بود.می
ی فکری و نظام فلسفی آنها شکل هااخلاقی گوناگون متناسب به گرایش به عبارت دیگر نطام

گیرد و متفاوت خواهد بود. لذا حایز اهمیت است که از لحاظ مبانی و اصول نظام اخلاقی و می
بازسازی در معاد ۀ، نقش آموزاردکان یطیمح ر.ک:] د.شگزاری اخلاقی هم بحث مطرح و روشن شوزار

؛27-15 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب ؛175-171و 20-17 صص ی،دستور یعلوم انسان
یاسیحکمت س ،ی؛ حسن18-11 فلسفه اخلاق، ص ؛25-17 اخلاق، ص یارهایو مع ی، مبانیمعلم
م اخلاقی مانند خوب، بد، درست ونادرست، ضمناً در این مقاله درمورد مفاهی[ .106-98 صص یه،متعال

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

246

دیگر معنا و تعریف و و مقالات باید و نباید، وظیفه، نتیجه وغیره بحثی نخواهیم داشت؛ چون در کتب
[78-77 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب] .یمگیرموجود است و ما آنها را مفروض میحدود

شود که در ذیل خودشان مکاتب و ه تقسیم میریات اخلاقی به دو دستدر یک نظر کلی مکاتب و نظ
دهند:قرار می ینطریات دیگر

ر .نظریه ام۵گرایی؛ . قرارداد۴گرا؛ . جامعه۳گرا؛ . توصیه۲گرا؛ احساس.۱گرا که شامل آن، واقعغیر الف:
شود؛الهی یا حسن و قبح شرعی می

. شودالطبیعی میتافیزیکی و مابعدگرایی مواقع .۲ گرایی طبیعی؛. واقع۱گرا که شامل آن واقع ب:
گرایی؛ قدرت.۳گرایی؛ طفهعا ،دیگرگرایی.۲گرایی؛ لذت.۱ :گرایی طبیعیهمچنین ذیل واقع

ب . مکت۲مکتب کلی؛ .۱الطبیعی، گرایی مابعدل واقعذیگیرد. گرایی قرار میوجدان.۵.تطورگرایی؛ ۴
. مکتب اخلاقی اسلام شامل ۵(؛ و ارسطو لاطونف)سقراط، ا گرایی. سعادت۴. مکتب کانت؛ ۳رواقی؛

فلسفه اخلاق، ،ی؛ مطهر324-210 صص ،یمکاتب اخلاق ینقد و بررس ،یزدیمصباح ر.ک:] شود.می
-44و اخلاق، صص ین، رابطه دیعالم ؛59-75اخلاق، ص یارهایو مع ی، مبانیمعلم ؛30-15 صص

[.56-51 ، صصاخلاق ۀ(، فلسفیگراند وخواص ) یر؛ ام45
دهیم و علاوه بر مترین آنها را مورد توجه قرار میهای گوناگون مهان این مکاتب و گرایشاز می

کنیم.، اشکالات و تناقضات را مطرح میذکر مدعای آنها همراه با لوازم
یاخلاق با افعال و صفات و ملکات نفسان ۀ.رابط2

توان دو دسته در نظر میب و انجام کار ما مؤثر هستند، در انتخا کهدر مورد عوامل انگیزشی
اده، گرفت؛ عامل بیرونی شامل فرهنگ، آداب و رسوم اجتماعی، گفتار و رفتار افراد پیرامون مانند خانو

ت، و یا بخل، شود. همچنین عامل درونی شامل مانند عفت، غیرت، شجاعها میمحل کار، رفقا، رسانه
ایش و عقاید و صفات و عملکرد به طور غیر هم در ایجاد گرعامل بیرونی شود. حسد و کبر وغیره می

مستقیم است که با مستقیم مؤثر و مشوّق است؛ ولی مهمترین عامل انگیزشی انسان، عامل درونی به طور
عملکرد زندگی مۀناتواند انتخاب کند، تربیت و رشد کند، تضعیف و تقویتش کند، و سراختیار خود می

انسان زندگی د و هم منفی، بستگی به انتخاب انسان دارد؛ اینها به انخود قرار بدهد. این صفات هم مثبت
دهند و نتیجتاً برخوداری از صفات نفسانی نیک، عامل گرایشی برای انجام رفتارهای نیک در جهت می

[17 -15 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب] نهایت دستیابی به هدف زندگی است.
حقیقت وجود انسان، روح کهی اسلامی مدنظر ما باشد اینشناساین مطلب بر اساس انسان همچنین

سان با صفات نفسانی خود محشور ماند، و انمرگ انسان هم ماندگار و باقی می مجرد اوست که پس از

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

247

هم در انتخاب و انجام دادن کارهای اختیاری انسان مؤثرند و هم از آنها لذا این صفات نفسانی . دشومی
-15 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب] دهند.حقیقت وجود انسان را تشکیل می پذیرند، و همثیر میأت

17.]
گزاره های اخلاقی همیشه ناظر به افعال و صفات واز طرف دیگر ارزشهای اخلاقی یا قضایا

هم در حوزه وجود دارد و هم اختیاری انسان است؛ این افعال و صفات اختیاری در حوزه فردی
ه وقتیکحوزه سیاسی وجود دارد؛ یعنی در حوزه افعال جمعی وجود و ظهور دارد. اجتماعی و حتی در

گزارد، این را در اختیار فرد یا یک نهادی میدهد و قدرت جامعه یک حاکمیت سیاسی تشکیل می یک
ه بر افعال، صفات علاودارد. یخودش هم یک فعل اختیاری است و هر فعل اختیاری هم حکم اخلاق

ودش حکم اخلاقی دارد. یکی از تفاوتها بین نگرش های فلسفی در دنیای اسلام با اختیاری هم خ
نگرش های فلسفی در دنیای غرب بویژه در دوره قبل از رنسانس وجود دارد، این است که در غرب

شود، غالباً ناظر به افعال است؛ درحالیکه زمانیکه حکام اخلاقی مطرح میوقتی بحث از ارزش اخلاق و ا
صفات و ملکات به، اولاً و بالذات ناظر شودزش اخلاق و احکام اخلاقی مطرح میسلام بحث از اردر ا

که افعال تابع بخاطر این است این شوند. هم متصف به احکام اخلاقی مینفسانی است؛ حتی افعال
افعال متناسب سانوقت از انگیرد، آنعفت در انسان شکل می ملکۀاند؛ مثلاً وقتیکه صفات نفسانی انسان

ه، انسان در قالب یک کانال خاص و تعریف و معین شدگیرند. شوند و انجام میبا عفت صادر می
افعال حیۀدر دنیای غرب بیشتر در نا کهدر حالی کند؛مین میأشهوات خودش را همراه با اعتدال ارضا و ت

نوقت جمیع افعال، صفات و حتی ه آخرت اندیشانه داشته باشیم، آاگر ما در زندگی نگاکنند. بحث می
شوند؛ متصف به احکام اخلاقی و ارزشی میگیرند؛ یعنی د انسان معروض حکم اخلاق قرار میعقای

گیرند. اگر قایل به حیات اخروی نباشیم، و نباید، درست و نادرست قرار می مصداق خوب و بد، باید
تام نخواهیم داشت و دچار مشکل خواهیم آنوقت برای احکام اخلاقی و نظام های ارزشی توجیه عقلی

[68-51و 17-15 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب]شد.
ت؛ بلکه شود؛ اصلاً منحصر به افعال نیساندیشانه خیلی وسیع میه آخرتپس قلمرو اخلاق با نگا

ل هم افعال، هم صفات و هم عقاید و نیز در افعال هم افعاچون شود. شامل صفات و عقاید هم می
ای معهاگر جاگیرند. ای سیاسی در قلمرو اخلاق قرار میه، جمعی و سیاسی و به اصطلاح کنشفردی

کند و نیز این اقدام هم حکم اخلاق پیدا می دهد، خودسیس و تشکیل میأیک حاکمیت سیاسی را ت
لذا کند. می د، باز آن هم حکم اخلاقی پیداخود آن حاکمیت سیاسی، هر نوع سیاست را اعمال و اجرا کن

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

248

گویند افعال سیاسی خارج از مباحث اخلاقی است و حتی معتقدند که حاکمیت ه لیبرالیسم که میبا نگا
قی ندارد، باهم سازگاری ندارند.هیچ تعهدی نسبت با نظام ارزشی و احکام اخلا

اخلاقی و پردازان غربی در این مورد همین است که اولاً آنها اعتقادی به احکاممطلب نظریه ۀعمد
ی و جمعی و صفات و د که در قلمرو اخلاق هر نوع فعل و کنش فردننظام ارزشی مثل نگاه ما ندار

ها در گسترده اخلاق بقیه حوزه کنند.اخلاق را محدود به حوزه خاصی می شود. دوماًعقاید شامل می
شوند و بیشتر نگاه فردی به احکام اخلاقی و نطام ارزشی دارند.شامل نمی

بالتبع یربالذات و خ یرخ.3
هایی که در سیاست وجود دارد، فقدان اخلاق در سیاست است که انسان نمود کامل یکی از آسیب

هر نوع وسیله را از ه برای قدرت رسیدن استفادبیند. ماکیاول و هابز و امثال آنها می آن در سیاست
دهد؛ در واقع این شیوه را ارایه می ،ندکدهد. شیوه هدف وسیله را توجیه مییمشروع و موجّه قرار م

گیرد و از همه ابزارها برای رسیدن به قدرت های سیاسی در دنیا قرار میز نظاممبنای عمل بیساری ا
شود که در واقع سیاست از این حالت آنارشیسم اخلاقیمعاد باعث می به اعتقاد. اما کننداستفاده می
ثیر در زیست اخروی انسان برای خودش و برای دیگران أت شود و هرگونه کنش سیاسی بهخارج می

شود که معاد باعث میبه لذا در واقع اعتقاد شود. که دارای یک ارزش اخلاقی مشخص میمتوقف است
عالم سیاست کاملاً دارای نظام اخلاقی تعریف شده باشد و از حالتی که انسان برای اهداف برای خودش

شود؛ این حالت اباحه گری در استفاده از هر نوع وسیله برای بداند، خارج میرا مجاز و موجّه هر کاری
آید.هدف رسیدن به قدرت بیرون می

این بحث بحث مبنایی است و تمام کنش های سیاسی به آن نظام بستگی دارد و سیاست دارای
.یک نظام اخلاقی تعریف شده خواهد بود. بحث قبلی ها را به عنوان مقدمه بیاوریم

عبارت دیگر ارزش ذاتی و ارزش غیری به در اخلاق ما یک خیر بالذات و یک خیر بالتبع داریم،
در خیر بالذات و مطلوب هم یعنی مطلوب که مطلوب بالذات هست و مطلوب بالتبع. داریم؛ خیر

حالا خود این مطلوببرای امر دیگری نیست. مقدمۀبالذات، خیر و مطلوب بودن برای خودش است و
این مرحله نظامهای اخلاقی و ، در بالذات یا خیر بالذات چیست؟، تعریف آن و حدود آن چیست؟

اندیشانه مطلوب بالذات و خیر بالذات سعادت به شوند. براساس نگاه آخرتهای ارزشی متفاوت مینگاه
افعال کهوقتی سعادت اخروی.شامل شود و وی میمعنای جامع هست؛ این سعادت هم شامل سعادت دنی

کنند، احکام اخلاقی آنها پیدا میارتباط اختیاری و صفات اختیاری با آن خیر بالذات و مطلوب بالذات
شود؛ یعنی با آنها هماهنگ و سازگاری داشته باشد یا نداشته باشد؛ یا به عبارت دیگر اینکه هر معین می

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

249

اشته باشد یا اینکه برای را درپی د مین آن خیر و مطلوب بالذات شود و آنأفعلی که منجر و منتج به ت
کند.آن فعل حکم اخلاقی مثبت پیدا می ثیر مثبت داشته باشد،تأکسب آن
شود ت برود، آن موقع این فعل غایت میثیر طوری باشد که بدون آن، آن خیر بالذات از دسأاگر ت

باشد که خیر ثیر آن طوریو یک نوع الزام اخلاقی درپی خواهد داشت و باید انجام داده شود؛ و اگر تا
دهد و این طور نیست که بدون آن، آن خیر بالذات از دست برود، در حد باید انجام بالذات را توسعه می

دارد و رجحان و ترجیح اخلاقی دارد. از طرف دیگر هر اخلاقیشود، نیست، آن موقع این فعل حسن
شود، لذا باید ترک کرد، این الزام ت میجر به از دست رفتن خیر بالذافعلی که در صورت انجام من

شود و باعث از ین فعل باعث توسعه خیر بالذات میاخلاقی در ترک فعل دارد؛ همچنین اگر عدم ترک ا
دست دادن خیر بالذات نیست، آن وقت این ترک فعل حسن اخلاقی و رجحان و ترجیح اخلاقی دارد.

معاد ۀاردکان، حسن، نقش آموز یطی؛ مح102-99 صص ،1 ج ،اخلاق در قرآن یزدی،ر.ک: مصباح ]
؛ 68-51 صص ،اخلاق یادمصباح، بن ی؛ مجتب177-171 صص ی،دستور یعلوم انسان بازسازی در

صص سعادت، یل؛ جورج ادوارد مور، اخلاق، مترجم: اسماع113 -47اخلاق، صص سفهفل ی،مطهر
175-186.]

ارتباط پیوند ناقابل تفکیک و کهاست مطلب عمیق همین نظام اخلاق اسلامی در مهمویژگی
سایر نظام و معاد دارد و همین ویژگی اساسی نظام اخلاقی اسلام را از أناگسستنی آن با اعتقاد به مبد

و جیه ناشی از توحید است، عنصر اساسی در تو کهروز رستاخیز به اعتقادکند. های اخلاقی متمایز می
قی است؛ اگر قایل به حیات اخروی نباشیم، آنوقت برای احکام معقول بودن نظام ارزشی و احکام اخلا

خواهیم شد. بر اساسی اخلاقی و نظام های ارزشی توجیه عقلی تام نخواهیم داشت و دچار مشکل
همین اساس ارزشهای اخلاقی اسلامی با ارزشهای اخلاقی مبتنی بر جهان بینی سکولار بیسار متفاوت

سعادت حقیقی انسان را شود و روز رستاخیر کاری خوب تلقی می ر معاددر نظام اخلاقی مبتنی ب است.
شود که در جهان پایان و دایمی تعریف میالهی، سعادت بر اساس لذت بی بینیجهان درتضمین کند.

های دت فراهم کند و ما را از عذابهر کاری که راه را برای رسیدن به آن سعا آخرت محقق خواهد شد.
صدور دستور و أد، کار خوب و پسندیده تلقی خواهد شد و همین خوب بودن منشاخروی نجات ده

سعادت و بهدر مقابل آن، اگر کاری انسان را از مسیر حقیقی در رسیدن هد بود.خوا احکام اخلاقی
شود.فرایند آن ایجاد کند، بد تلقی میکمال منحرف کند یا مانعی و خللی در طی نمودن روند و

های اخلاقی که اعتقاد به معاد در نظام گیرد.هی اخلاقی قرار مینوا صدور ءبد بودن منشا همچنین همین
دانند، خوب در حیات دنیوی منحصر و محدود می اهمیت و جایگاهی ندارد، چون سعادت دنیوی را

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

250

الیت بودن و بد بودن افعال را با میزان و ملاک دنیوی خواهند سنجید و برای همین دنیا هم تلاش و فع
-51 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب] کنند.ت و کیفیت مادی و دنیوی محدود میبا کمیرا خودشان

68]
معاد به اعتقاد یهپا بر آن نقد و یاسیس کنش حوزه در یغرب یبرالیسمل یاخلاق یمبنا.4

همچنینمعمولاً نگرش اخلاقی که حاکم بر جهان لیبرال دموکراسی است، سودگروی است.
کنند، در یک نگاه های اخلاقی مطرح میکه ملاک ارزش اخلاق مکاتبی فهولاً در مباحث فلسمعم

: مکتب ب گرایی؛: مکتب وظیفهالف شوند:مهم و قابل توجه تقسیم می نخستین به سه بخش
گرایی؛ ج: مکتب سودگروی؛نتیجه
گراییمکتب وظیفه1.4.

نباید ماورای افعال که نتایج و پیامدهای آن افعال از نظر طرفداران این مکتب ما ملاک ارزش افعال
است، اصلاً ملاحظه بکنیم؛ ارزش یک عمل در نفس خود عمل نهفته است نه در نتیجه و پیامد آن عمل

مکتب کانت و نظریه اشاعره است. بارز آن نهنمووغیره.
گراییمکتب نتیجه2.4.

، ک تعیین ارزش مثبت و منفی افعالکه ملا گویندستند و میگرا هه طرفداران مکتب نتیجهیک عد
کند که این عمل بایسته و حسن است یا نبایسته و قبیح یج و پیامد یک عمل است و مشخص مینتا

گروی است که معتقدند مبنای تعیین ارزش یک عمل آن سرجمع و بارز آن مکتب لذت نهنمواست.
گرایی شخصی ز آن عمل بدست بیاید. این لذتا اتواند برای منتیجه لذت یا الم آن عمل است که می

است.

مکتب سودگروی3.4.
گذاری یک عمل عبارت است از مجموعه لذتی ملاک ارزش که گویندطرفداران این مکتب می

؛ یعنی وردآآن عمل بوجود می شعور است کهاست برای مجموعه افراد یا برای مجموعه موجودات ذی
یک عمل این است که این عمل ممکن است برای ۀز تعیین کنندوقتی محاسبه کنیم و مهمترین چی

ی حداکثر لذت برای حداکثر ثر شود؛ یعنأحداکثر منفعت بیاورد و ممکن است تمام افراد از این عمل مت
افراد.

کنار سودگروی، ها آمدند درکه بعضی هم هست نیز قابل ذکر است که سودگروی آرمانی
تر است.که نسبت به دیگر مکاتب قابل دفاع هم بیان کردندرا گروی فضیلت

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

251

دهیم، باید نگاه کنیم که آن افرادی که در معرض اثرپذیری از صورت کاری که انجام می هر در
مجموعیشود؟ در آن سرجمع و نتیجه آید یا خیر، الم حاصل میشان میعمل فاعل هستند، لذت بدست

یگران الم رد در یک عمل لذت باشد؛ ولی برای دگیرد. ممکن است برای یک فعمل مدنظر قرار می
گروی ممنوع نتیجهگروی شخصی و لذتگروی ممنوع است؛ اما از نظر مکتب باشد، از نظر مکتب سود

دهد کی لذت و الم فرد را مهم قرار میولی ی ؛هستند گرارزشمند است. همه این مکاتب نتیجهنیست و ا
طبق برخی از اخبار معتبر بادهد. ک ارزش اخلاقی قرار میراد را ملاو دومی لذت و الم مجموعه اف

به شرایط اخیر افغانسان و فرار ارتش کشورهای غربی از این کشور، در یک هواپیمایی که تعدادی جهتو
از اتباع افغانستانی بیرون هواپیما سوار شدند و اجازه ندادند داخل هواپیما شوند، آن هواپیما پر از

دهد که موجود دارد و ملاک قرار میرا به و امثال اینها بوده است. سودگروی این نگاه حیوانات سگ، گر
ی عقل و مقام بالاتر از االمخلوقات و دارخاص و اکمل شعور اهمیت دارد نه انسانی که بطور موجودذی

دن لذت شعور است؛ لذا در هر کار حداکثر رسانها هم موجود ذیانسان از نظر آندیگر موجودات است.
به حداکثر موجودات است.

شود:در ذیل خودش به سه بخش تقسیم می هماین مکتب
نگرعملسودگروی .1.3.4

ه طرفداران همین دیدگاه را دارند که ملاک ارزش و مبانی خوب و بد و خیر و شر اخلاقی عمد
قسم برای این سهاین نتایج مترتب بر عمل شخصی من است. ۀمجموع ۀعبارت است از این که محاسب

خواهیم محاسبه کنیم؟، اگر بگوییم یزی را میایج چه چتاری کنیم و ناست که بر چه اساس ارزشگذ
شود.نگر قرار داده میسودگروی عملذیل ین نتایج یک عمل ملاک است، ا

نگر.سودگروی قاعده2.3.4
ی کنیم که کدام ه ملاک اررشگذاری نتایج عمل یک شخص نیست؛ بلکه باید بررسطبق این دیدگا

رساند؟؛ مثلاً نظم اجتماعی. این یک قاعده اخلاقی یشترین لذت برای حداکثر افراد میقاعده اخلاقی ب
که در جامعه غربی باشد و در بعضی از رساند. کسیکثر اعضای جامعه را لذت و سود میاست و حدا

طح عالی دارند که انسان متحیر سقدر نظم اجتماعی در جوامع غربی نه همه ملاحظه کرده باشد که این
هر کار و عمل چقدر توان محاسبه کرد که از صبح تا شب و برخلاف کشورهای شرقی کاملاً میشود می

روی تا سوار اتوبوس شدن و مشغول کارهای شخصی یا اداری شدن گیرد. از پیادهزمان وغیره می
ما به این نبایدم اجتماعی استوار است؛ ولی روی قاعده نظ یزهمه چچون محاسبه کرد. زمان را توان می

فریب دهد که این اسلام است بلکه این نظم اجتماعی سودگرایانه است. مبنای آن نظم اجتماعی این

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

252

فهمند همه افراد اعضای یک شرکت سهامی رسند که مییک شعوری می بهاست که افراد در جامعه
کی در همه افراد از کوچ این نوع حالت وجود دارد.لیبرال دموکراسی معۀجامشترک لذت هستند. در

رسند که همه ما در یک کشتی د که همه افراد جامعه به این برداشت بشوناین جامعه اینطور تربیت می
همه ما به لذا اگر لازم باشد ایم و همه ما اعضای یک شرکت سهامی مشترک لذت هستیم.نشسته

از ما حرمت دیگری را داشته باشیم و حقوق یکدیگر را احترام حداکثر لذت نایل شویم، بایستی هرکدام
ر جالب و قابل توجه آید در این نوع جامعه چقدبه نظر می جهتاز این بگذاریم و نظم را رعایت کنیم.

همین است که حقیقت امر این نظم اجتماعی شود و زندگی با کلاس و منظمی دارند. نظم رعایت می
ثر أو از آن متشود مید بسیاری از مردم کشورهای شرقی باعث تعجب و حیرت اغلب اوقات برای تعدا

کنند. به هرحال این زندگی ورند و آرمان چنین زندگی پیدا میخمقابل آن فریب می شوند و یا درمی
.تر استهپیشرفتبقیه مکاتب به نسبتاین مکتب نگر ترسیم شده است. اساس قاعدهبر

یگر مثلاً این قاعده که هر کسی راست بگوید، ممکن است یک نفر دروغ بارز د نهعنوان نمو به
بگوید و به حداکثر لذت برسد؛ ولی اگر جواز دروغ تبدیل به یک قاعده اخلاقی شود و حداکثر لذت

شود. شود و سنگ روی سنگ بند نمیشته باشد، آن موقع زندگی مختل میبرای حداکثر افراد همراه دا
در این به پدر، افراد به یکدیگر در روابط اجتماعی وغیره دروغ بگویند. آن موقع شوهر، پسر بهزن
انگی، خیانت، عدم واپسی، سوءظن، بدبینی، احساس بیگاً جای زندگی نیست و همه شکار دلواقع معهجا

د نگر این دیده شود که کدام قاعده حداکثر لذت برای حداکثر افراهلذا در قاعدشوند. امنیت وغیره می
«گراییهمجنس»آور ارزش انسانیت در بحث جدید و مبتلابه و سقوطل الم بشود. برساند و باعث حداق

(Homosexuality) ازی تبدیل به یک قاعده اخلاقی بهمجنس؛ یعنی دهندین مبنا قرار میهم هم را
از بعضی از افراد آورند کهشود. یا گاهی دلیل میبرای حداکثر افراد می معهدر جاشود و باعث لذت می

برد نه با جنس مخالف.نیتیکی با همجنس لذت میژلحاظ
نگردگروی عامسو.3.3.4

و در قسمت دوم سودگروی نگر ملاک عمل فرد و فاعل است، در قسمت اول سودگروی عمل
نگر ملاک قواعد اخلاقی است؛ در سودگروی عام اگر هر کسی در شرایطی که من در آن قرار دارم قاعده

ه است و د؟؛ مثلاً برای من اگر بخاطر درس دیر شدشوبرای وی و جامعه پیرامون عاید میچه نتایجی
آیند و هر کسی دیگر در همین شرایط را رعایت نکنم، چه نتایجی پیش مینزدیک چراغ قرمز هستم و آن

وی عام مدنظر شود؟ این را در این سودگرمل چه پیامدهایی بر جامعه بار میباشد و درمقابل این ع

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

253

،اخلاق یادمصباح، بن ی؛ مجتب298-38 صص ،یمکاتب اخلاق ینقد و بررس ،یزدیر.ک: مصباح ] باشد.
[.186-175 صص سعادت، اسماعیل: مترجم اخلاق، مور، ادوارد جورج ؛187 -90 صص

یغرب یبرالیسمل ینقدها و اشکالات به مکاتب اخلاق.5
از این مکاتب یا به صورت عام به همه این مکاتب وارد نقدها و اشکالات یا به جداگانه به یکی

شوند:ده و اهم اشکالات در ذیل بیان میهست که عم
مخصوصا ناظر به کهید آمشکل نتایج پیش میهای این مکاتب عمل شود، اگر طبق دیدگاه.1.5

ۀ ستلزم محاسبه یک کار انجام بدهم یا ندهم؟، این ماتخاذ تصمیم اخلاقی کسودگروی عمل نگر است.
توانیم نتایج یک عمل محاسبه کنیم یا به پیچیدگی روابط اجتماعی می جهآیا با تونتایج یک عمل است.

اسبه ای است و مححاسبه کیفی که سلیقهخیر؟، مخصوصا نتایج کمّی که اصلاً مقدور نسیت؛ یعنی م
شود، طبق محاسبات که ایجاد می یا الم برای یک عمل توانیم حداکثر لذتکمّی که ناممکن است. ما نمی

ای انجام در این موارد سلیقه های کمّی و دقیق بسنجیم و معین کنیم. نیز محاسبه کیفیو شاخص
سخت است و از طرفی نظام اخلاقی را برای راهنمای عمل خودمان لازم هلذا این محاسبشود. می

شود و کنم و چه نکنم مواجه می چهد و با مانانسان سرگردان می هر عملولی در این وسط برای داریم؛
ه که ویژ بهشد باهنمای عمل انسان تواند رالذا این نوع نظام اخلاقی نمیتواند ببرد. کاری هم پیش نمی

ن ناممکن و غیر قابل اعتماد است.سود و زیان بدون توجه گستره حیات ابدی انسا ۀمحاسب
و تقابل ید؛ اینکه تعارض آویژه پیش می هاییتمسئولمشکل دیگری در این موارد ناظر به .2.5
نشسته است و یک . مثلاً یک نفر کنار دریاهای ویژه استی با وجدان اخلاقی در باب مسؤلیتسودگرو

موقع پدر این فرد هم شود و از طرف دیگر همان طان در دریا دارد غرق میدانشمند و پزشک متبحر سر
کار کند و کدام یکی را نجات بدهد؟، پدر این فرد چهین فرد در این موقعیت اشود. دارد غرق می

ساله است و مؤثر و مفید برای جامعه است. ۴۰سال است و همچنین این دانشمند هم ۸۰یا ۷۰نزدیک
شوند. در سط آن هزاران نفر درمان سرطان میرسد و توریب به نتایج مفید یک فرمول میبناست که عنق

همان دانشمد را باید نجات هگوید کسودگروی میهای خاص ویژه و موقعیت هایاین مرحله مسؤلیت
وجدان اخلاقی انسان نگاه کنیم که کدام فرد را باید نجات دهیم؟، باید این فرد پدر به؛ ولی اگر دهیم

هایی ویژه که در فلسفه اخلاقی داریم، سازگار لذا فرمول سودگروی با مسؤلیتخودش را نجات بدهد.
اساس های ویژه اخلاقی برتوان بیان نمود. مسؤلیتهای زیادی برای این مورد میمصادیق و مثال. نیست

وجدان اخلاقی انسان سودگروی دنیوی قابل توضیح نیست؛ اما بر اساس اعتقاد به معاد قابل تببین باشد.
ل کنیم؛ این پایماخاطر مصالح و منافع دنیوی حق یک نفر معمولی حتی ه پذیرد که بهیچ وجه نمی به

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

254

ید؛ آمعاد بدست می بهاعتقاد یۀکند؟ جواب آن فقط بر پاچرا این کار نمی .ندکخرد اخلاقی قبول نمی
یعنی عدالت دارای ارزش ذاتی و مطلق است و این ارزش ذاتی و مطلق عدالت وقتی قابل تبیین است

ز دارد و این در عالم آخرت ظهور و برو انجهاین نظام اخلاقی که این انسان اعتقاد به معاد داشته باشد.
پوشی است.شمچعدالت غیر قابل

تعارض و تقابل سودگروی با ید؛ اینکهآمشکل دیگری در این موارد ناظر به عدالت پیش می.3.5
و در آن یک دجود دارعدالت در بسیاری از موارد است. مثلاً در یک شهری که خیلی تعارضات نژادی و

بدنبال آن قتل سپسشود که در آن جنبه نژادی نهفته است. کاملاً احساس می گیرد.قتلی صورت می
شود که منجر به خسارت زیادی جانی و ایجاد می معهخیلی از اختلافات و مشکلات و آشوب در جا

ی قدرت دفاع تواند یک شخص گدایی را که حتشود. از این طرف فرماندار شهر میمالی در این شهر می
را بگیرد و به عنوان متهم معرفی کند و سریع هم اعدام کند. تا موج آشوب و از خودش نداردزبانی

ه است؛ چون این اقدام از لحاظ سودگروی کار اخلاقی و پسندیدیا تمام شود. یابد اختلافات کاهش
ماند و صیانت کرد و شهر از خسارت مالی در امان خیلی جامعه را از آشوب نجات داد و از جان افراد
ارزش ذاتی عدالت قضاوت کنیم و به اما اگر بر اساس حداکثر سود برای حداکثر افراد موجب شد.

کند که یک آدم یید میأرا ت وجدان اخلاقی انسان نگاه کنیم که آیا این اقدام درست است و چنین چیزی
ت برسند؛ ولو تعداد آنها گناه بدون هیچ خطایی بالای دار بکشید تا دیگران در امان باشند و به لذبی

اخلاقی نظامخیلی زیاد باشد؟! هم با ارزش ذاتی فطری عدالت طلب انسان سازگار نیست و هم
در بسیاری از موارد با عدالت انسان و مصالح هپذیرد. مصالح سودگروانوجدانی انسان این را نمی

تی یّهواصیل و بنیادی و یک عنصر وجدان اخلاقی امر وجدان اخلاقی انسان تناسب و سازگاری ندارند.
که یکی از مکتب سودگروی با عدالت و انصاف ه لذا این موارد کاشف از این است ک .در انسان است

بنیان های حیات بخش و سعادت انسان و جامعه انسانی است، سازگار نیست. مخالف احساسات فطری
توان بیان نمود. می همبرای این مورد های زیادیمصادیق و مثال و بنیان های وجدانی انسان است.

حیات اخروی قابل تبیین ارزش ذاتی عدالت که از مرتکزات خرد اخلاقی انسان است، بدون لحاظ
باشد.نمی

مشکل دیگری در این موارد پیش میاید؛ اینکه تعارض و تقابل بین ملاک کمی و ملاک کیفی .4.5
تواند به ده نفر و نفری صد هزار تومان است که می ک نفر یک میلیوندر لذت است. مثلاً در دست ی

صد نفر و نفری یک بیسکویت بهتواند میتومان بدهد. هر کدام غذای خوبی و خوشمزه ای میل کند. یا
گویند حد در سودگروی می )ده هزار تومانی( بدهد. یا به هزار نفر چیزی مثلاً یک لیوان چای بدهد.

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

255

فراد ملاک است؛ ولی در این نوع موارد انسان دنبال حد اکثر لذت یعنی اکثر لذت را برای حد اکثر ا
پس لذت با آن کیفیت لذت تعارض دارد. ۀ، یعنی گستر؟کیفیت برود یا دنبال حد اکثر افراد یعنی کمیت

هماهنگی کمی و کیفی در عمل که در زندگی عادی این موارد سودگروی با فرمول که شودمعلوم می
توان بیان نمود.های زیادی برای این مورد هم میمصادیق و مثال ازگار نیست.زیاد داریم، س

ید؛ اینکه تعارض سودگروی با نیت آمشکل دیگری در این موارد ناظر به نیت و اراده پیش می.5.5
و قصد و اراده انسان است؛ نیت در ارزش اخلاقی اعمال هیچ نقشی ندارد و این هم خلاف نطام

است. مثلاً زمان انتخابات یک فرد بیاید و پول کلان و فراوان بر سر مردم بپاشد و هدیه اخلاقی وجدان
یم که نیت و قصد این فرد کسب و جذب توسیعی برای آنها پهن کند؛ ولی ما مطمئن هس ۀبدهد و سفر

آن دارد؛ ی مردم در انتخابات است ولاغیر. این عمل از سودگروی اخلاقی ارزشمند است و ملاک أر
امر اصیل انسانی یعنی وجدان اخلاقی انسان نگاه بهاگر اکثر افراد دارد. اما چون حداکثر لذت برای حد

لذا فرمول کنیم که این ارزش اخلاقی ندارد؛ چون فاقد رکن مهم روانشناختی اخلاقی یعنی نیت است.
، سازگار اسی استزندگی انسان رکن مهم و اسکه در فلسفه اخلاقی و نظام سودگروی با نیت انسان

نیست. طبق مکتب نظام اخلاقی سودگروی ارزش اخلاقی دارد؛ ولی طبق نظام اخلاقی وجدان انسان
ثیر زیادی در ارزش اخلاقی دارد و در نظام ارزش اخلاقی اسلام نیت أنیت تارزش اخلاقی ندارد؛ یعنی

است در این مورد ذکر شده میمهمعنی و خیلی ست. در تعالیم اسلامی تعبیرات پررکن رکین و اساسی ا
.شودز موارد آن بعد از نقدها ذکر میکه بعضی ا
در باب احکام اخلاقی نیت کهاست همینمکتب حقوقی و مکتب اخلاقی در و بارز مهمفرق

شود ولی درکنار عمل مهم است. در حقوق اینکه جایگزین عمل می نهرکن رکین است و مؤثر است؛
دهد، چه راضی باشد یا نه، مهم پرداخت عمل حقوقی با هر انگیزه انسان مین یک عنوابه مالیات مثلاً

شود.ا نیت مهم قلمداد نمیمالیات است. اینج
شود که نقش نیت در ارزش اخلاقی در نگاه سودگروی نادیده در این اشکال خلاصه این گفته می

رکین و نقش مهمی دارد. ؛ درحالیکه در نظام ارزش اخلاقی اسلامی نیت رکنشودمیگرفته
ه به . تبیین نقش نیت در ارزش اخلاقی بدون توجنقش نیت در ارزش اخلاقی غیر قابل انکار است

لیکه نوعاً مکاتب اخلاقی سودگروی خالی از نیت است؛ درحاباشد. حیات اخلاقی قابل توضیح نمی
چرا نیت نقش و ارزش دارد. فهمد که نیت نقش داردارتکاز خودش مراجعه کند، میبه وقتی انسان

زش عمل را درست همین است که انسان حیات اخروی دارد و آن چیزی که ارارزشی دارد؟ جواب
قرب حضرت دارد. این که انسان را در دربار ثیری است که یک عمل در اعتلای روح انسانأکند، تمی

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

256

آن بر اساس وصول نقد هرگز جود و سخاوت کهخداوند متعال موجودی است تعالی برساند. حق
شود.متعال پیدا کردن ارزشمند مینیست، پس تشبّه و تخلقّ به خداوند

ید؛ اینکه تعارض آهای ویژه پیش میین مکاتب سودگروی ناظر به مسؤلیتدیگری بر انقد .6.5
بر منطق حاکم کهسودگروی سودگروی با حمایت از منافع اقلیت در کنار منافع اکثریت است. در نگاه

مخصوصا در مواقعی نظام لیبرال دموکراسی است، هیچ دلیل قاطعی برای ترجیح منافع اکثریت بر اقلیت
اساس چه مبنای نشده است. به چه دلیل و بره ئید، اراآمیان منافع اقلیت و اکثریت تعارض پیش می که

هابز توماس طرف مثل شود. اگرچه از یک شود؟، توضیح داده نمیعلمی و منطقی این رجحان ایجاد می
یدفرو]؛ «تواند قدرت بدست بیاوردان گرگ انسان است و از هر نوع میانس»گویند: و امثال آن که می

یخ؛ جورج کلوسکو، تار81-80 صص مبشری، محمد :آن، ترجمه یهاتمدن و ملالت یگوموند،ز
ی،کارو محافظه رالیسمیبل یریه،بش ین؛ حس90 ص ی،جلد 30 یهیمی،د یارخشا :، ترجمهیاسیفلسفه س

ها در کنار ترجیح منافع اکثریت بر اقلیت در سراسر دنیا، همچنین امثال این دیدگاه[ 16-15 ص
دهند.غیر انسانی و ناعادلانه انجام میویژه کشورهای استمعاری غربی اقدامات ه کشورها ب

[Pouw Nicky & Baud ،Isa, Local Governance and Poverty in Developing
Nations, p.203; Schmitt, Carl. The Leviathan in the State Theory of Thomas
Hobbes: Meaning and Failure of a Political Symbol. p.92]

ینها همه این تهاجمات دنیای استمعار بویژه آمریکا در چند دهه اخیر بر کشورهای مظلوم که میان ا
سخنگوی دولت بارز نۀد، بر همین اساس است. مثلاً به عنوان نموشونبیشتر کشورهای شرقی شامل می

گوید: دنیا بعد از حذف صدام وضعیت بهتری رش به عراق میهای استمعاری برای یویکی از این کشور
م غنی شده استفاده وبه عراق حمله کنیم و کشتار انجام دهیم و از اورانی هستیمخواهد داشت؛ لذا حاضر

این . بشودو خطرناکی دچار مشکلات زیاد شانق هزار تا بیماری بگیرند و زندگیم عراچه مرداگر؛ کنیم
مهمتر و زندگی کردن در فضای آرام و امنها برای آنها مهم نیست؛ بلکه منافع اکثریت مهم است چیز

ان هم از قبل از تهاجم نبود و خودش ۀشد ۀهای گفتهسالها خبری از واقعی بودنِ بهان؛ ولوچه بعد از است
وب به دهی افکار دنیا این رنگ و لعاب حرفهای خاشتند. اما برای فریب دنیا و جهتاول هم خبر د

هدانستبه طور کلی به چه دلیلی و مبنایی مجاز تهالبکنند. دهند تا توجیهی مطرح میاقدام خودشان می
اس اعتقاد به معاد چنین رفتار اسکند، توضیح داده نشده است. برشود که اقلیت را فدای اکثریت میمی

یاطلبانه اکثریت ارزش اخلاقی ندارد و به هیچ وجه حقوق و حیات اقلیت قربانی حقوق استعماری و دن
رد محترم و های فردی و جمعی سیاسی منافع و حقوق هر فهمه کنشدر شود. مجاز دانسته نمی

شود.ارزشمند قرار داده می

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

257

ه حیات ابدی و نحوه زیستن انسان در جهان آخرت بدم توجه مشکل دیگری در این موارد ع.7.5
ید؛ اینکه تعارض سودگروی با جهان ابدی آخرت است. با توجه به اینکه انسان یک موجود آپیش می

زیستن اخروی ما ۀدر نحوما ابدی است و مرگ پایان زندگی وی نیست و با توجه به اعمال دنیوی
توانیم حتی بر اساس مبنای سودگروی هیچ دارد. پس ما هرگز نمیثیر أیعنی لذت و الم اخروی ما ت

؛ درحالیکه بر باشده مرالذات و آلام اخروی اعمال ه ۀحکم اخلاقی را داشته باشیم، مگر اینکه با محاسب
اساس سودگروی حاکم بر نظام لیبرال دموکراسی حتی بر اساس سودگروی قاعده نگر فقط و فقط

حیات دنیا است و اصلا در محاسبات سودگرایانه بحث ۀنظام اخلاقی گستر ملاک محاسبه ارزشگذاری
آخرت مطرح نیست؛ چون اگر حیات آخری را قبول کنند، آنوقت بایستی اخلاق و نظام اخلاقی و

ی باشد. چون فقط خداوند احکام اخلاقی و ملاک ارزشگذاری، اخلاق دینی و اخلاق اسلامی و اله
و پیامدهای یک عمل و قاعده وغیره در امتداد حیات اخروی چه خواهد بود؛ نه داند که نتایجمتعال می

از دست انسان. مثلاً در کشورهای غربی قاعده ربا یک قاعده حاکم بر اقتصاد ۀنطام اخلاقی مدون شد
ن کند. وقتیکه بدومین میأکند و نظم اقتصاد دنیا را دارد تمین میأدنیا است و لذت حداکثر افراد را ت

گوییم خوب و مناسب ودگروی نظام اخلاقی نگاه شود، میمحاسبات حیات اخروی به این قاعده س
گوییم الهی و قرآنی بدان نگاه شود، می است؛ ولی بر اساس محاسبات اخروی و نطام اخلاقی اسلامی

در دنیا شود و ربا جنگ با خدای متعال است. در واقع خوردن آتش جهنم نتایج خیلی خطرناک منجر می
اساس ملاک بنا بر این صرفاً بردرآمد است وغیره. تجارت و کسب ترین کهلپلیدترین و م است.

شود؛ وقتی آخرت نادیده ه گرفته میشود، آخرت نادیداگر نظام اخلاقی تدوین و اجرا میسودگروی،
اگر احتمال حتی رسد.بود و منطق سودگروی به بن بست میشد، آن محاسبات عملاً دقیقی نخواهد

هیم و منطق سودگروی را اختیار کنیم؛ باز هم منطق سودگروی برای عملکرد ما وجود دنیای آخرت بد
باشد.گشا نمیانی و اجتماعی مبنای مناسب و راهو تنظیم امور حیات و روابط انس

اینکه ه ابعاد معنوی و رشد روحانی انسان پیش میاید؛ بمشکل دیگری در این موارد عدم توجه .8.5
مکاتب اخلاقی از ابعاد ایناست. ا و رشد معنوی و روحانی بشرتعارض سودگروی با تامین نیازه

هم در کار نباشد، ولی فقط حتی اگر آخرت معنوی و تعالی معنوی و روحانی انسان غافل اند؛
ثر ابعاد مادی و اقتصادی و حداک ۀدهند و آنهم در گسترحاسبات کمّی و مادی ملاک قرار میم

شناختی سطحی انسان است. اما اعماق وجود انسان، نیازهای معنوی انسان و تعالی و رشد معنوی روان
ای انسان یک موجود کاملاً پیچیدهاز طرفی در محاسبات این مکاتب و نظام اخلاقی اصلاً مدظر نیست.

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

258

ومیت بینجامد. است؛ هرگونه توسعه بخشی از وجود انسان ممکن است در بخش دیگری انسان به محر
پس منطق سودگروی قابل اعتماد نخواهد بود.

با اساسی این نظام اخلاقی و منطق سودگروی همراه و به این اشکالات و نقدهای مهم جهلذا با تو
ت، قابل اعتماد و عمل نیست و حاکم بر نطام اخلاقی و سیاسی لیبرال غربی اس کهاقسام مختلف خود

د خودمان و راهمنای اعمال خودمان به عنوان یک نظام اخلاقی کامل و تام توان بر اساس آن عملکرنمی
و ها معتقدند که با قاعده اصالت منفعت طبق آن آنو ناظر به نیازهای دنیوی و اخروی انسان قرار داد.

ها بهترین نظام توانیم برای انساند برای حد اکثر انسان ها است، میکه مبتنی بر حد اکثر سوسود
یتی بر جامعه را تعریف و ترسیم کنیم. از نظر ما این قاعده و نتایج آن مشکل دارد که عمده آنها حاکم

لیبرالیسم و حتی نظام سیاسی و حاکمیتی که بر آن قاعده سودگروی مبتنی و ۀذکر شد. در نتیجه نظری
برای احکام اگر قایل به حیات اخروی نباشیم، آنوقت صورت کلی به .استوار است، هم مشکل دارد

ر.ک: مصباح ] اخلاقی و نظام های ارزشی توجیه عقلی تام نخواهیم داشت و دچار مشکل خواهیم شد.
؛187 -90 صص ،اخلاق یادمصباح، بن ی؛ مجتب38-29 صص ،یمکاتب اخلاق ینقد و بررس یزدی،
، لمیعا؛ 168 -129و 44 -29فلسفه اخلاق، ص ؛107-103 اخلاق، ص یارهایو مع ی، مبانیمعلم

مقام معظم یندگی، نهاد نمافلسفه اخلاق ،(یگرانخواص )و د یرام؛ 58-57 و اخلاق، صص ینرابطه د
رج ؛جو174-173 فلسفه اخلاق، صص ،یمطهر؛ 157-150و 59-56 در دانشگاهها، صص یرهبر

[.186-175 صص ،ادوارد مور، اخلاق
اعمال انسان یو ارزشگزار یابیدر ارزش یزهو انگ یتنقش ن.6

فعل و عمل اساس کار او و یکو هدف انسان در یزهو اراده و انگ یتشد ن یانب که یهمان طور
کار و ارزش کار یعنصر اساس یو فطر یامر وجدان یندهد. ایم یلو تشک یصآن را تشخ یجهت اصل

امور در ی،عباد یلبودن در امور و مسا ینعلاوه بر رکن رک یزهو انگ یتجهت ن ینباشد. از ایانسان م
و یمعنپر یراتتعب یاسلام یمو مؤثر است. در تعال ینهم ارزشمند و هم رکن رک یو اجتماع یاخلاق

مورد ذکر شده است، از جمله: یندر ا یمهم یلیخ

،یر.ک: طوس] ؛ «یَّاتِ و انّما لکل امرئ ما نوی.إِنَّمَا الْأَعمَْالُ بِالنِّ»... فرمایند:می (ص)رسول اکرم
الأنوار، ، بحاریمجلس؛ 346 بن جعفر و مستدرکاتها، ص یبن جعفر، مسائل عل یعل؛ 618 ص ی،الأمال

)باب نیۀ 186، ص4؛ ج)باب صفۀ الوضوء و...( 83، ص1، جتهذیب ،یطوس؛ 212 ص، 68 ج
)باب وجوبها فی 5و 6)باب وجوب النیۀ فی العبادات(؛ ج 48، ص1الشیعه، ج، وسائلیالصیام(؛ عامل

، 1)باب وجوب النیۀ للصوم...(؛ محدث نوری، مستدرک وسائل الشیعه، ج 13، ص10الصلاۀ و...(؛ ج

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

259

محمد اب وجوبها فی الصلاۀ و...(؛)ب 131، ص4)باب وجوب النیۀ فی العبادات الواجب(؛ ج 90ص
)همان باب(؛ 212و 211، ص67)باب النیۀ و شرائطها و مراتبها و...(؛ ج 210، ص17باقر مجلسی، ج

371، ص81)همان باب(؛ ج 249، ص67ب الاخلاص و معنی قربۀ تعالی(؛ ج)با 255، ص67ج
)باب 18ـ17، ص1)همان باب(؛ صحیح بخاری، ج 381، ص81ج )باب آداب القیام الی الصلاۀ و...(؛

قطنی، سنن )کتاب الزهد، باب النیۀ(؛ 1413، ص2ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ج کیف کان بدء الوحی(؛
؛ حجتی، سید محمد باقر، آداب 424ـ422، ص3کنزالعمال، ج متقی هندی، ؛51، ص1الدار قطنی، ج

ارزش و اعتبار عمل و رفتار هر فردی، مطابق نیت و قصد و » [124ـ123و تعلم در اسلام، ص تعلیم
( و نتایج هداف او استو ا هاها و انگیزهها، ارادهنا اساس و بنیاد اعمال و افعال نیت هما) هدف او است

«.انسان، صرفاً به نیت او وابسته است اعمال هر
این حدیث معتبر و متواتر نقل شده است. اهمیت این کهعلمای شیعه و سنی اتفاق نظر دارند

حدیث شریف از اصول و قواعد بنیادی اسلام و یکی از پایه ها و بلکه نخستین استوانه های تعالیم
.مقدس اسلام است

ثُمّ تلا قَولَهُ تعالى عمََلُ،النِّیَّۀُ أفضلَُ مِن العمََلِ، ألا و إنّ النِّیَّۀَ هِیَ ال»: دفرماینیالسلام مامام صادق علیه
نیتّ همان عمل است. نیتّ برتر از عمل است. بدانید که » ؛«.یَعنی على نیَِّتِهِ« لَتِهِقلُْ کلٌُّ یَعْملَُ على شاکِ:»

« رائت کرد، )و فرمود( یعنى بر پایه نیتّ خود.را ق« کندبگو: هر کس فراخور خود، عمل مى»سپس آیه
است. یتبلکه بهتر و برتر از عمل است. ارزش عمل بر اساس ن یاخود عمل است یتپس ن

نقل شده است که گویای رکن رکین صلی الله علیه و آله و سلم ث معتبر دیگر از پیامبر اکرمیاحاد
عملى هیچ »؛ «ا بنیۀلا عمل الّ»ا است، از جمله: و نقش اساسی نیت در اعمال و ارزشیابی اخلاقی آنه

نیت »[ 70، ص 1اصول کافى، ج ] «.به واسطه نیت باشد[ مگر اینکه نیست ]یعنى داراى ارزش نیست
نیت مؤمن از عمل او » [، کتاب الایمان و الکفر.84، ص2، جاصول کافى] ؛«مؤمن از عمل او بهتر است

های ها و ارادهیتمردم در قیامت بر حسب ن»[ .454ی، ص، امالیطوس] ؛«رساتر و کارسازتر است
پیامبر گرامی اسلام صلی [ همچنین1414، ص2قزوینی، سنن ابن ماجه، ج] ؛«دندگرخویش محشور می

و او از خدای عزّ و جل، چنین آورده که خداوند السلام الله علیه و آله و سلم با روایتی از جبرئیل علیه
ندگان باشد که در دل بش قصد و نیت، یکی از اسرار من میلاص و پالایاخ»متعال فرموده است:

[.133ص المرید، منيةشهید ثانی، ]«. اممحبوب خویش به ودیعت نهاده

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

260

آگاهى و توجه به هدف است. بنابراین نیت روح عبادت است؛ همه و نیت به معناى انگیزه و اراده
زیرا رفتار آدمى بر دو قسم د که مبتنى بر نیت باشد؛اعمال و کردار آدمى، تنها در صورتى ارزش دار

است:
کند ى، انسان بدون اینکه بداند چه مىرفتارشان مبتنى بر عادت صرف است؛ یعنبعضی یکی اینکه

و بدون توجه به آن؛ عملى را انجام دهد، مثل نمازهاى بسیارى از ما که ابتدا تا انتهاى نماز را بدون
دهیم. چنین عملى ارزش ندارد، زیرا اگر چه در ظاهر با نیت انجام شده است، اما توجه به آن انجام مى

در واقع عمل بدون نیت؛ یعنى، بدون انگیزه و آگاهى و هدف و توجه به مضمون و مقصد و مقصود آن
است.

دومی اینکه برخى رفتار و کردارشان با توجه و آگاهى بدان عمل است که از آن به عمل با نیت
ر مى شود. چنین عملى داراى ارزش است، زیرا از روى توجه است نه صرف عادت.تعبی

پسنیتى ارزش دارد که مبتنى بر اخلاص باشد، یعنى، انگیزه انسان فقط خدا و نزدیکى به او باشد.
یقت و شود؛ بلکه به باطن و حق، رفتار و کردار آدمیان نگاه نمىشود که در قیامت به ظاهرروشن مى

گردد. از به میزان توجه و اخلاص ما بر مى شود و سنگینى و سبکى اعماله درونى بنده توجه مىانگیز
طرف دیگر رابطه نیت با وجود انسان و کمالات او امرى قراردادى نیست؛ بلکه نیت خالص، حاصل

اظر قدر یقین نسبت به خداوند متعال و حاضر و نها است، هرمعرفت و باورهاى صحیح و محکم انسان
تر دارتر شود؛ نیت او هم خالصهاى اخروى در جان آدمى ریشهن او و باور مرگ و معاد و مسؤلیتبود

ست که تر خواهد شد. البته نیت در کنار اعمال صالح انتیجه به کمال و قرب الهى نزدیک شده و در
باعث ایجاد عمل صالح و ه ، و عقیدشوده میمعرفت باعث ایجاد عقیدرساند. انسان را به مراتب عالى مى

تر ه قوی، و عقیدشودتر میه قوی و مستحکمباعث ایجاد عقیدشود؛ همچنین معرفت بالاتر خالص می
شود که نیت ت با آگاهى، باور و عمل معلوم مىشود. رابطه نیتر میتر و خالصباعث ایجاد عمل صالح

خالص چه نقشى در سعادت جاودانه انسان دارد.
رد. از طرفى نیت بدون عمل نیز نهایى که از روى حرف عادت باشد، ارزشى نداپس عمل به ت

جایگزین عمل اینکه نهو در کنار عمل است معنا است؛ بلکه نیت خالص به همراه عمل صالح است بى
[ .193-196در اسلام، ص یتو ترب یم، تعلمطهرى] .آیدمىکه در قیامت به سنجش الهى درشود می

را نای انبعاث از عالم ماده و به منزله بال گشودن به سوی عالم غیب و تجرد است، انسان نیتی که به مع
گونه تعلق به جهان طبیعت، همانند علف هرزی است که در کند؛ زیرا هراز هر تباهی و تیرگی تزکیه می

کَند؛ و با ا از ساحت دل میها رشود. انسان مزکّی این علفدل مانع بیداری قلب و نمو روح میمزرعه

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

261

ی او به زمینه انبعاث روح انسان، هاو تطهیر سرزمین دل از این آلودگیپرهیز از این گیاهان خودرو
ل صالح ها همراه با عمگونه از نیتاقع همین است و اینونیت راستین در شود.الطبیعه فراهم میماوراء

یادمصباح، بن ی؛ مجتب15ص ،12 ، ج، فطرت در قرآنیآمل یجواد] کند.است که انسان را مزکّی می
،ی؛ مطهر338-337 صص ،یمکاتب اخلاق سینقد و برر ،یزدی؛ مصباح 278-277 صص ،اخلاق

[.59-47 فلسفه اخلاق، صص
یاستمطلق بودن احکام اخلاق س یامحدود .7

و مهم است که آیا احکام جهقابل تو همدر مورد مباحث احکام اخلاقی و نظام ارزشی این مطلب
لاق سیاسی اطلاق دارند و مصالح آن جهانی دارند و یا مقید و محدود به شرایط این جهانی دارند اخ
اند.رسد که مطلقاند؛ درحالیکه به نظر میی مشروطیعن

اند و هیچ باید و نبایدی و الزامی در انتخاب سبک زندگی کاملاً آزادها یبرالیسم انسانطبق مبانی ل
است؛ یعنی یک و نسبی کاملاً شناور ی خاص معتبر نیست؛ لذا ارزشهابرای گزینش یک سبک زندگ

معه یا یک ارزش در یک جاارزش در یک زمانی مثبت باشد و همان ارزش در زمان دیگر منفی باشد.
دیگر همان ارزش منفی باشد؛ چون انسانها در انتخاب و گزینش نظام ارزشی ۀمثبت باشد و در جامع
ه این نظریه با نظریه اخلاقی البتست. یکی از مسلمّات لیبرالیسم غربی هین مسئله خودشان آزاد هستند. ا

ازگار هست. لذا علی القاعده کانت و یکی از لوازم نظریه اخلاق مبنی بر اطلاق احکام اخلاقی ناس
تواند این نوع نظام اخلاقی و احکام ارزشی داشته باشند. در نظریه اخلاقی کانت نیت خیلی عنصرنمی

کنیم؛ ولی در مورد نیت چیزی که ما برای یی که ما از آن حسن فعلی تعبیر ممهمی است، همان چیز
اشد،کانت این را قبول تقرّب به خدای متعال ب بر اینکه نیت برای کسب رضایت یا تصور داریم، مبنی

بهباید عمل را از نظر وی فقط گوید این هم یک نوع معامله است و این عمل ارزشی نیست. ندارد و می
لاقی خواهد عمل به وطیفه و التزام به وظیفه اخلاقی انجام داد که دارای ارزش و حکم اخ ۀعنوان انگیز

بود والا نخواهد بود.
ینسبت به قانون اخلاق یفهوظ ۀیزکه برآمده از احساس و انگ شودیم یخوب تلق یعمل تنها هنگام

از صرفنظر افراد، ۀهم ۀامر مطلق است که دربار اخلاقی، نونقا ۀکانت دربار یدگاهد یِباشد. محورِ اصل
که یغرب تنها نظام یایدن یاخلاق یهادر نظام ینکهخلاصه ا .کندیصدق م هایشانخواست و منافع

مکاتب و یباشد؛ ول یکانت م یدارد، نظام اخلاق یدتاک یلیخ یدر نظام اخلاق یزهو انگ یتنقش ن یرو
و یتن یالقاعده رویعل ینهاا یره،با همه شقوق آنها وغ یگروو لذت یسودگرو از جمله یگرد یهانظام
اگر ما خودمان به یعنیاخلاق است؛ مسلّماتو یّناتخلاف ب ینندارند. ا یخاص یتو اهم یدتاک یزهانگ

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

262

عمل ۀکه از لحاظ محتوا و ماد یکه دو عمل یابیمیمطلب را م ینو ا یموجدان و درون خود رجوع کن
.یستندن یدو عمل باهم مساو ینمختلف هرگز ا نیت دو خاطر به اما هستند؛ ابربر

انسانی و ۀاساس انگیزازمندی کمک کردند؛ ولی یک نفر بربه طور مثال دو شخصی که به یک نی
د که فردا صرفاً از باب عواطف انسانی برای رفع نیاز او کمک کرده است و دومی بر اساس این کمک کر

از لحاظ مکتب اخلاقی سودگروی بین این دو عمل شود و از رائ وی سود ببرد.نتخابات میکاندید در ا
دان اخلاقی خودمان نگاه هر دومورد پسند و مثبت و ارزشمندند؛ ولی از لحاظ وجتفاوتی نیست و

این مطلب نشان گوییم کار نفر اول مثبت و ارزشمند است و کار نفر دوم این طور نیست. کنیم، می
ثیرگذار است. در اسلام و نطام اخلاقی اسلام که نیت و أهد که نیت و انگیزه خیلی زیاد در اخلاق تدمی

یره در این انگیزه به حسن فعلی مطرح است و خیلی اهمیت فوق العاده دارد و آیات و روایات و س
ود کماکه قبل از این بحث ذکر شد.شمورد فراوان یافته می

النِّیَّۀُ أفضلَُ مِن العمََلِ، ألا و إنّ النِّیَّۀَ هیَِ العمََلُ، ثُمّ تلا »: فرمایندیالسلام م از جمله امام صادق علیه
نیّت برتر از عمل است. بدانید که نیّت همان » ؛«یَعنی على نِیَّتِهِ.« تِهِقُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ على شاکِلَ:»قَولَهُ تعالى

را قرائت کرد، )و فرمود( یعنى بر پایه « کند، عمل مىبگو: هر کس فراخور خود» هعمل است. سپس آی
است. یتبلکه بهتر و برتر از عمل است. ارزش عمل بر اساس ن یاخود عمل است یتپس ن« نیتّ خود.

در نظام عالم هیچ موجودی تحقق گذارد؛یم ثیرأدر دو شعاع ت دهدیکه انسان انجام م یچون هر عمل
لذا حکما گذارد؛ یعنی اثرپذیری و اثرگذاری.پذیرد و اثر میودات اثر میگر اینکه از دیگر موجندارد م

عمل و ؛ یعنی هیچ پدیده ای مجزا و جدا از دیگر پدیده ها نیست.گویند تعطیل در عالم ما نداریممی
یابد، یک پدیده عینی و خارجی است دارد؛ یعنی عملی با دست انجام میهم همین حکم را فعل انسان

ثیر در دو شعاع و حوزه است: یکی در بیرون و یکی در درون.أتواند باشد؛ این تثیر نمیأت و بدون
گذارد ثیری که در درون میأگذارد، عبارت است از حسن فعلی و قبح فعلی و ته در بیرون میتاثیری ک

ونی عبارت است از حسن فاعلی یا قبح فاعلی. لذا یک عمل ممکن است حسن فعلی و آثار مثبت بیر
داشته باشد؛ ولی وقتی این عمل فاقد نیت صحیح و حسن فاعلی باشد، این عمل اثر مثبت و مطلوب در

درون انسان نخواهد گذاشت.
مندی انسان را از گسترش وجودی افزایش ندهد؛ اعمالی که در بهره کهمنظور این مطلب این است

ثیری درونی از جهت أظر ما نیست، اینها تآن نیت تقربّ به حق تعالی نداریم و کسب کمال معنوی مدن
ثیری زیادی داشته باشند. لذا از نظر مکتب اخلاقی اسلام اینها أوجودی ندارند؛ اگرچه از لحاظ بیرونی ت

فاقد ارزش اخلاقی اند؛ چون حسن فاعلی و نیت و انگیزه صحیح ندارند. ارزش اخلاقی جامع هر دو

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

263

است که عمل اختیاری همچنین این نکته هم قابل توجه هم حسن فعلی و حسن فاعلی دارد.؛ تاست
دهد، همین اراده و زش میتواند باشد؛ یعنی آنچه که عمل اختیاری جهت و هدف و اربدون نیت نمی

ها در اکرام و نعمات یا عذاب و سختیانگیزه ماست که دخیل در عمل هست. لذا خلود و حشر ما
عنی عمل هم خیلی مهم است؛ اما و افعال اختیاری ماست؛ ی اساس همان نیات و انگیزه در اعمالبر

بایست مطابق نیت و انگیزه صحیح باشد. بالفرص اگر فردی مؤمن بود و زود از دنیا رفت؛ چون نیت می
و هم براساس همین او از اول تا آخر زندگی اطاعت از خدای متعال و احکام وی بود، لذا خلود دایمی ا

بود، بنا ن شخص کافر هم که تا ابد زنده میولو از جهت کمیتّ کم باشد. همچنیگیرد انگیزه صورت می
او و نعمات او و اطاعت از و نیت او این بود که همیشه از خدای متعال اطاعت نکند و منکر و ناسپاس

و عذاب هم براساس آن خواهد بود. بود، لذا خلود دایمی او در سختیاو می
گذار است، حتی آن مراتب عبادت تاجرانه و عارفانه ثیرأی خیلی تدر این مورد هم حیات اخرو

ارزش اطلاقی به نظریه اخلاقی کانت در مورد هباتوج گیرند.وغیره هم درست مورد توجه قرار می
ارزش ذاتی اعمال ما معین و هزمانیک توان گفت که تاگرایی، از باب نقد به آن میاخلاق و وظیفه

اعمال ما از لحاظ هایی که؛ یعنی تمام ارزششوددارد و تعیین و حاصل نمی زش غیریمشخص نشود، ار
ه این اعمال با توج گردند.مه به ارزش ذاتی و محوری بر میاخلاقی دارند چه مثبت و چه منفی، اینها ه

آن ارزش ذاتی و هالبتشود؛ ، جهت مثبت و یا منفی آن معین میبه نسبتی که با آن ارزش داتی دارند
اگر همنظور از این مطلب این است کشود. عتقاد به آخرت تعریف و ترسیم نمیوری هم بدون امح

ه اطلاقی اخلاقی کانت هم ابتر حتی نظریکسی باور به روز آخرت نداشته باشد، نظام اخلاقی و ارزشی
م اخلاقی ضرورت آخرت را و بی معنی خواهد بود. خود کانت از کسانی است که بر اساس نظا

نیست، لذا کند که آخرت که بدون خدا قابل اثبات و تحقق گیرد و در ادامه مطرح میروض میمف
کند؛ ولو فرضی باشد، چون برای وی هم روشن شده است که اگر ما باور به خداوند را هم اثبات می

تو حیات فقط در پر ین معقول از احکام اخلاقی نداریم.یبداشته باشد، ما هیچ راهی برای تروز قیامت ن
ما از احکام اخلاقی تبیین معقول و منطقی با همه این ویژگی ها از جمله داشتن هاخروی مقدور است ک

حسن فعلی، حسن فاعلی و امنیت وغیره داشته باشیم.
معنای این سخن این نیست که آخرت را در بهشت و جهنم خلاصه کنیم؛ بلکه بهشت و جهنم البته

آن حیات اخروی است؛ نه همه ماهیت و واقعیات زندگی آخرت است. یکی از مراتب و ویژگی های
شود؛ لذا مختص و محدود کردن قق میهی مححیات ابدی است با جوار خدای متعال یعنی قرب ال

ه فقط برای قرب الهی و عبادت احرار کحیات ابدی آخرت در جنت و جهنم معقول و منطقی نیست.

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

264

دهند، عملاً منتظر احکام الهی از جمله احکام ارزشی و اخلاقی وظیفه الهی تکلیف و عمل انجام می
الهی هستند و در این احکام هم صرفاً دنبال قرب الهی هستند نه دنبال منافع مادی و سودگروی و لذت

بّی جهان آخرت مطرح گروی خالی وغیره. اما ممکن است در ذهن ما سؤال ایجاد شود که در عبادت ح
فت که در عبادت حبّی محبّ به سمت محبوب همیشه گرایش و تمایل دارد و توان گنیست؛ ولی می

طلبد؛ حب نزدیکی و قرب محبوب خود را میه عبارت دیگر مّبدنبال وصل و رسیدن و قرب او هست.
لذا در کند.م آخرت پس از دنیا تحقق پیدا نمیولی این تقرّب به محبوب بدون سیر و سفر انسان در عال

شود، ولی این حبّ ناشی و ملازم با حرکت به هم اگرچه حبّ خدای متعال مطرح می عبادت احرار
پذیر نیست، لذا لازم است که انسان دون جهان آخرت امکانسوی خدای متعال است. این حرکت هم ب

سیر در جهان آخرت هم داشته باشد.
و جهنم کرد؛ بلکه عالم شود که جهان آخرت را نباید محدود به جنت باز بر این مطلب تاکید می

خدای متعال ۀآخرت داری مراتب و مراحل گوناگون است؛ یعنی بهره مندی انسان از رحمت خاص
خودش داری مراحل و مراتب متعددی است که یک مرحله آن جنت حور و قصور است، مرحله

یره.است وغ« رضی الله عنهم و رضوا عنه، نفس مرضیه»دیگری آن جنت اللقاء و جنت الرضا
توان بیان نمود که ما در مجموعه احکام ارزشی چه در حوزه اخلاق با توجه به مطالب مذکور می

چه در حوزه سیاست بعضی از احکام مطلق داریم؛ برخی از احکام اخلاقی در هیچ شرایطی و در هیچ
اند و ممکن انویاحکام ارزشی، احکام ارزشی ث ای ازشوند؛ اما پارهوضعیتی دچار تغیّر و انحلال نمی

زمانیکه موضوع آنها عوض شود، حکم هالبت است در یک سری شرایطی دچار تغییر و تبدیلی بشوند.
شود؛ تبّدل حکم به تبع تبّدل موضوع حکم است نه درحالیکه موضوع ثابت باشد و حکم عوض می آنها

ت، یک زمانی درمورد عوض شود. به طور مثال کما که در کتب فقهی مثل مکاسب وغیره ذکر شده اس
ه از لذا منفعت حاصل شد خون جز منفعت اکل و شرب نبود که اکل و شرب آن حرام بود. ٔ معامله

ولی امروز خون یک منفعت عقلایی مباح دارد و در خرید و فروخت آن هم حرام و غیرارزشمند بود؛
و مباح و ارزشمند است. هم عقلاییلذا منفعت آن شود. کار گرفته می بهتداوم حیات نفوس انسانی

ه رایج در این سخن برخلاف نگا شود.تغییر موضوع آن در شرایطی عوض میتبع بهپس حکم یک امر
لیبرال دموکرات است که در آن هیچ ارزش بجز ارزش اکثریت آرای عمومی، ارزش آزادی، ارزش مطلق

آزادی و همچنین برای اعتبار آنها برای نداریم؛ گرچه این هم در خودش تناقض و پارادوکس است.
اکثریت آرای عمومی به طور مطلق ارزش و اهمیت قایل هستند و این مطلب هم خودش قابل قبول

نیست.

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

265

هانظام یرمعطوف به آخرت با سا یاسیتفاوت نظام اخلاق س.8
رت تمام مزایا و معطوف به آخ سیاسی نظام اخلاق کهو اساسی این است مهمیکی از مطالب

مهم این مطلب خیلی ها را دارد؛ اما نواقص و معایب و کمبودهای سایر نظام را ندارد. سایر نظام حسنات
طام اخلاقی و ارزشی اسلامی است.و از معجزات ن

های سیاست متعالیه اخلاق مداری است؛ یعنی حاکمیت اخلاق بر تمام معادلات یکی از ویژگی
مبتنی بر نظام اخلاقی فراگیر اسلام است. باز خود این هماین جهان سیاست و التزام به اخلاق است.

که مربوط به جمیع افعال و کنشهای اختیاری انسان؛ چه آنچه چون هم مبتنی بر اعتقاد به معاد است؛
شود، چه آنچه که مربوط ربوط به روابط انسان با طبیعت میشود، چه آنچه که مروابط شخصی انسان می

شود؛ همه مربوط به رابطه انسان با خدا می شود و چه آنچه کهان و همنوعان میبط انسان با دیگربه روا
های سیاسی یعنی فعلی که در حوزه مله کنشگیرند. از جاحکام اخلاقی و ارزشی جا می ۀاینها در گستر

ه این مطلب برخلاف دیدگااثر است، آنهم خودش دارای حکم اخلاقی است. أو قلمرو سیاست منش
گوید حوزه سیاست قلمرویی است که هیچگونه تعهدی به اکم بر لیبرالیسم است که میب و حغال

دهند یا به عبارت را تابع نظام سیاسی قرار می های اخلاقیدر واقع بنوعی ارزشارزشهای اخلاقی ندارد.
.هنددح منافع اکثریت بر اقلیت قرار میدیگر تابع همان اهداف مبتنی بر سودگروی و ترجی

شود که وقتیکه یک حاکمیت سیاسی توسط اکثریت یک جامعه برگزیده شد، دیگر ه آن این مینتیج
مین کند و هیچگونه التزام به احکام اخلاقی و ارزشهای تألازم است که منافع حد اکثری آن اکثریت را

ات نظام ذ شوند، خودبخود بهبه مکاتب اخلاقی سودگروی وارد می کهلذا آن اشکالاتی اخلاقی ندارد.
کند؛ به این معنی که گاهی ممکن است یک حرکتی و یک اقدامی مورد حمایت لیبرالیسم راه پیدا می

امروز از ل اقلیت جامعه باشد. کما که در دنیای باکثریت جامعه باشد؛ ولی در تقابل عدالت و یا در تقا
ت جهان اقدامات دار سیاس شود که خیلی اوقات ارباب نامدار دنیا و سکاناین حوادث زیاد دیده می

های ناقابل جبران دهند و خسارتملت را مورد هجمه و غارت قرار میدهند؛ یک هولناکی انجام می
دهند؟، ف این کار را انجام میهدبرای کدام کنند.های یک کشور را نابود میر ساختکنند و زیوارد می

که اکثراً منظور آنها از امنیت جهانی هم امنیت مردم شود امنیت جهانی این اقدام انجام می گویند برایمی
های امثال یمن، افغانستان، کشمیر، سوریه، پاکستان، کشورها و تهاجمها به خرابکاری خودشان هست.

رفتار پر از تبعیض و توان قلمداد کرد.ره نمونه بارز از این اقدامات میعراق و حتی ایران وغی
همین از طرف دیگر دارند؛ اما جهانیدر سطح داخلی و ا این کشورها ه و استمعارگونه بنژادپرستان

وکراین کاملاً رفتار دیگری روا دارند.او روسیهدر جنگ دار سیاست جهان ارباب نامدار دنیا و سکان

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

266

در پرتو باور به معاد از یک طرف نظام اخلاقی اسلام امثال تعارضات درونی آن بن بست هایی که
سایر نظام های اخلاقی دچار هستند، ندارد. از طرف دیگر مزایای احتمالی همه آنها را نظام سودگروی و

شود؛ چون م اخلاقی اسلام خودبخود منتفی میدارد؛ مثلاً تعارض با عدالت، یا تعارض با فضیلت در نظا
تاریخ تفکر شاید دو هزار سال کهیکی از تعارضاتی شود. تقاد به معاد این مشکل ایجاد نمیدر پرتو اع

همواره درگیر آن بودند؛ اگر فیلسوفان بشر درگیر با آن است، تعارض بین سعادت و فضیلت است.
انسان زندگی فضیلت مدار خواسته باشد و زندگی خودش را تابع فضایل اخلاقی قرار بدهد، آن موقع

اگر دنبال همچنین . داز دست خواهد دا منافع و مزایا و خوشایند خودش راآن انسان سعادت خود را و
ه است که لذا در تاریخ تفکر تلاش انجام شد .شودباشد، آن موقع از فضایل محروم میزندگی سعادتمند

بین سعادت و فضیلت تعادل ایجاد بکنند؛ ولی حقیقت امر این است که بدون اعتقاد به معاد این تعارض
ین تعارض در مکاتب اخلاق مطرح شود، چه گاهی اوقات اهمیشگی بین سعادت و فضیلت حل نمی

آید. شاید هر انسانی روزانه بارها میان خود افراد این تعارض پیش میشود، چه گاهی اوقات در می
، از فلان فلان سوداز دچار این تعارض بشود که طبق فضیلت اخلاقی عمل کنم، پس از فلان منفعت،

لذا دهم.روم، چیزهای دیگر از دست میشوم و اگر طرف دیگر سعادت میمشتهی نفسانی محروم می
. شودهمواره درگیر این کشمکش درونی می

همینطور در محیط جوامع . اندمشکلهمچنین در حوزه بیرونی هم مکاتب اخلاقی درگیر همین
لاق سیاسی ؛ بالفرض در بحث اخآیدیاسی خیلی اوقات این مشکل پیش میبشری در حوزه اخلاق س
. از طرف دیگر سیاستمداران ها با بعضی از فضایل اخلاقی ناسازگار باشدیاستممکن است یک سری س

ی بیشتر از مواهب طبیعی وغیره ها باعث ارتقای رفاه مردم و باعث بهره مندبگویند این سیاست
ای در تاریخ تفکر بشر داشته است. با توجه به این تعارض خیلی داستان پیچیده ئلۀ. لذا این مسشودمی

شود؛ چون آن انسانی که پایبند و متعهد به ین تعارض خودبخود منتفی و رفع میتو اعتقاد به معاد ادر پر
فضایل اخلاقی باشد و وقتیکه حیات ابدی را مسلّم و قطعی دانست و وقتیکه معتقد شد که اگر عمل

هیچ انسانِ نیکی در این دنیا انجام داد، سعادت و لذت ابدی بدنبال آن در پیش خواهد داشت، پس
دهد؛ بلکه برعکس درحقیقت آن خلاقی، سعادت خودش را از دست نمیملتزم به فضلیت یا فضایل ا

این گذارند، سعادت را قربانی فضیلت کردند. به عبارت دیگر ر پا میافرادی که فضایل اخلاقی را زی
یعی و دنیوی رها شود شود که سعادت از اسارت حدود و قیود زندگی طباست که باور به معاد باعث می

کند.ای به امتداد ابدیت پیدا میو در حقیقت یک گستره

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

267

نیز در امتداد حیات ابدی بین فضیلت و سعادت دیگر تعارضی وجود ندارد؛ یعنی به برکت اعتقاد
رود. چون نفس انسان هم طالب فضیلت هوم بین فضلیت و سعادت از بین میبه معاد آن تعارض مو

که بین مطالبات فطری نفس شدین تعارض موهومی که گاهی گمان میسعادت. لذا ااست و هم طالب
رود. خلاصه کلام این است که تعارض بین سود و زیان بشر با یگیرد، خودبخود از بین مشکل می

ر لذت برای فضایل اخلاقی یعنی رهایی از زیان ها، وصول به منافع که در مکاتب سودگروی حداکث
شد، مشاهده کردیم که در بسیاری از موارد با اصل عدالت سازگار نیست؛ ولی مطرح میحداکثر افراد

اگر انسان به معنای حقیقی به حیات اخروی باور داشته باشد، آن موقع محاسبه سود انسان به گونه ای
آمد، اگر انسان طرف عدالت را خواهد واردی که بیان شد و تعارض پیش میخواهد بود که در آن م

س خیلی از چیزها بدست آورده رفت، ضرر نکرده است و سعادت را از دست نداده است؛ بلکه برعکگ
است.

ی که احیاناً در دنیا دچار اگر نگاه انسان معطوف به سعادت اخروی باشد، آن موقع محرومیت های
ود انسان هرگز به شیعنی در واقع این اعتقاد باعث میکند؛ اینها را دیگر محرومیت تلقی نمی شود،آن می

کند. اگر انسان باور به خدا و باور به جهان آخرت داشته واسطه محرومیت ها احساس شکست نمی
بست کند و گرفتار احساس بنها احساس شکست مطلق نمیباشد، هیچ وقت بخاطر این محرومیت

ه در انسان بالاخرند. توانند حل کنای اخلاقی غربی این مسایل را نمیشود؛ درحالیکه نظام همطلق نمی
ها و سختی و مواجه با شرور و مسایل دشوار از این قبیل زیاد دارد.زندگی دنیوی یک سری محرومیت

ای که معنای زندگی منطقی و قابل قبول بکند، به گونهتواند برای خودش توجیه ها را چگونه میانسان این
شود؛ یعنی یانت و حفاظت میی زندگی بخوبی صدنیوی از دست ندهد؟ در پرتو اعتقاد به معاد از معنا

معنا از دچار آفات و آثار منفی زندگی بی شود وچار زندگی تهی از معنی و هدف نمیانسان هیچ وقت د
اعتقاد به معاد ندارد، حتی که چون انسانی شود.غیره نمی س پوچ گرایی و نهیلیسم وجمله احسا

معنا است. اش هم بیآسایش باشد، زندگیو رشار از رفاهشی و شادی و لذت و سزمانیکه غرق در خو
شوند که در زندگی همه امکانات لازم رفاهی و آسایش ن این است که خیلی افراد دیده میدلیل آ

چون از زندگی رضایت خاطر و سکون و زنند. لی بازهم دست به خودکشی وغیره میدنیوی دارند، و
ور به معاد زندگی ه بالذا در سایها معنا و هدف مشخصی ندارد. آرامش لازم ندارند؛ یعنی زندگی آن

شود و وقتیکه زندگی شخص معنادار شد، نتیجه مثبت و مؤثر در حوزه های فردی و شخص معنادار می
این باور در حوزه حیات سیاسی اجتماعی این است که یک ۀاجتماعی زندگی قابل مشاهده است. نتیج

گی معناداری داشته باشند و سیاستی که در آن جامعه حاکم خواهد بود، آن جامعه ای که افراد آن زند

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

268

ای تی که در چنین جامعهسیاس سیاست هم معطوف به معنا و هدفمند و غایت مشخص خواهد بود.
های جزیی افراد معنادار باشد، آن های جزیی؛ وقتیکه ارادهشود، عبارت است از تمرکز ارادهاعمال می

کند، آن هم کاملاً معنادار و هدفمند و که در حاکمیت سیاسی بروز پیدا میراده هایی موقع مجموعه ا
جهت مند خواهد بود. علاوه بر این مطلب یکی از مشکلات نظام های سیاسی این است که شاید خیلی
اوقات جهت خاصی در آن وجود ندارد؛ یعنی بیشتر حالات و فضای بی هدفی حاکم است و یا نهایت

این مین رفاه مادی عامه مردم است، درحالیکه کسب أان کسب رضایت مردم است و یا تهدف ش
ر مین یک زندگی معنادار و سرشار از رضایت خاطأمین رفاه مادی عامه مردم برای تأرضایت دنیوی یا ت

و آرامش برای افراد کافی نیست.
ولِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصاَرِ،إِنَّا أخَْلَصنَْاهُمْ بِخَالِصَۀٍ ذکِْرَى الدَّارِ، وَاذکُْرْ عِبَادَنَا إِبرَْاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقوُبَ أُ»

و باز یاد کن از بندگان » [.47و 46، 45 یفهشر یهص، آ سوره] ؛«وَإِنهَُّمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأخَیَْارِ
ما آنان .صاحب اقتدار و بصیرت بودند خاص ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب که همه )در انجام رسالت(

.«و آنها نزد ما از برگزیدگان و خوبان عالم بودندرا خالص و پاکدل برای تذکر سرای آخرت گردانیدیم.
با توجه به این آیه شریفه که در بحث بعدی مفصل بدان پرداخته شده است، یکی از مبادی و منابع

در نظر و اگر انسان باور به آخرت داشته باشد، بصیرت قدرت آفرینی اعتقاد به حیات اخروی است؛
در وصول به قرب الهی .عصمت و حفاظت خودش را بدست میاورد کند.قدرت در عمل هم پیدا می

واصل مقام اصطفی و برگزیدگی به گردد.در حضور حق تعالی نصیب او می تشرفعالم آخرت و
عزم مستحکم و ی که درست تشخیص داده است، هدف و میسربرای استقامت و تلاش جهت .شودمی

. اگر این اعتقاد در انسان موجود نباشد، آن موقع در مسیر کندفولادین پیدا میه تصمیم جدی و اراد
کند و متعهد به پیمودن دشواری و مشقت و امثال آن رها میهدفی که انتخاب کرده است، زمان مواجه با

و استقامت در این مسیر نشان گرددمسیر برمیه و از آن پشمیان شدعملاً از راه تا آخر نخواهد بود.
هد.دنمی

در این راستا تعبیرات قرآنی از جمله یک در مقابل ده نفر قابل بیان است که این بحث کرامت و
ان آخرت امداد غیبی نیست بلکه امر طبیعی است. به این معنا که کسیکه ایمان به خدای متعال و جه

های نیروشود. آن موقع ست و انگیزه و اراده او تقویت میا مضاعفی هایدارای انگیزه حامل باشد،
کند؛ چون انسان یک موجودی درونی انسان بیشتر بروز پیدا می هایشود و ظرفیتدرونی شکوفا می

قدرتمند است؛ اما بشرطیکه این نیروهای انسان شکوفا بشود و به اوج یاراست که خیلی نیرومند و بس
قدرت شود. سپس گرفت، طبعاً این نیروها شکوفا میه و اراده در انسان قوت لذا وقتی انگیزخود برسد.

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

269

و به بشر امداد غیبی و کرامت الهی جای خودش دارد چهپس اگرشود. انسان مضاعف و چند برابر می
رد و یک نفر شود، ولی اینجا این مطلب مطرح نیست؛ چون در مورد یک مودر زمان خودش عنایت می

هم بر این مطلب شاهد روشن تاریخ .شد هدارد و همه افراد این طور عمل خوانیست، بلکه در همه مو
باور به حیات اخروی داشتند، ولو اینکه عِده و عُده آنها کم بود، ولکن توان کهمعمولاً کسانی است.

ه است.تر بودشکلات و دشمنان قویمقاومت و توان غلبه آنها بر موانع و م
، سیاست ما با توجه مبانی و ای بارها فرمودندهبر معظم انقلاب امام خامنهر کهعزت سیاسی، کما

بینی و ایدولوژی اسلام مبتنی بر حکمت، مصلحت و عزت باشد. این سه عنصر نقش اساسی در جهان
کند معنا پیدا می این سه عنصر زمانی ایجاد عزت سیاسی و قدرت واقعی نظام و مردم دارند؛ اما اجتماع

ابدی زندگی بهاگر انسان باور که اعتقاد به حیات اخروی در سیاستها کاملاً نهادینه و ملحوظ باشد.
ها از جمله تصمیمهای سیاسی اجتماعی حکیمانه خواهد بود؛ یعنی اخروی دارا باشد، همه تصمیم

همچنین مصلحت هم ود.تصمیمات بر اساس منافع کوتاه مدت و موهوم و طبیعی محض نخواهد ب
خواهد بود؛ یعنی کدام مصحلت برای بشر برتر و بهتر از مصلحت سعادت ابدی خواهد بود؟! چه
مصلحتی برای یک ملت عظیم تر و بالاتر از مصلحت ابدی خواهد بود؟ همچنین عزت خواهد بود؛ در

شود و به فعلیت شکوفا میفیت و پتانسیل های زیاد پرتو اعتقاد به معاد چون نیروی های درونی و ظر
.این امر کاملاً طبیعی است و شدنی استشود. رسد، لذا قدرتمندتر میمی

و سخت مین امنیت است. امنیت یک سری جنبه های بیرونی أهای سیاست موفقّ تهیکی از مؤلف
نظام اخلاقی این یکی از مزایا و آثار مثبت های درونی و نرم افزاری دارد.افزاری دارد و یک سری جنبه

های اخلاقی است که ناشی از اعتقاد به حیات اخروی است. یعنی اسلامی در مقابل دیگر مکاتب و نظام
امنیت در بعد فردی و اجتماعی انسان سعۀگزارد، این است که توکی از آثاری که ایمان به معاد میی

یک سیاست موفقّ و مؤثر های اصلی و اساسی و از عناصر مهماین مورد خودش یکی از مؤلف است.
است. انسانی که اعتقاد به معاد دارد، آرامش و اطمینان فردی دارد که جای بحث در این نوشتار نیست،

ه صورت فراگیر همچنین امنیت و آرامش اجتماعی دارد. در جامعه ای که باور به حیات ابدی اخروی ب
مین کند.أاحاد جامعه تتواند به صورت حداکثری امنیت برای باشد، آن جامعه می

مین کند؛ یعنی اگر تجربه أتواند تالمللی و جهان میوری در سطح بینهمچنین همین معاد با
های بسیاری از خسارت أه در عالم ایجاد شده است و منشکتاریخی را ملاحظه کنیم و نوع جنگ ها

قاد به معاد نداشته بودند. ه و ناقابل جبران شده است، توسط کسانی است که اعتو گستردفرسا طاقت
شود و برای او منطقی و معقول نیست که برای تقد به جهان آخرت باشد، حاضر نمیوگرنه افرادی که مع

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

270

اهداف و منافع کوتاه مدت و قدرت نابود شدنی دنیوی و موقت احیاناً این خسارت به بار بیاورد. در
نگ جهانی اول و دوم چه کسانی برپا و دوره جدیدی که طبیعت گرایی و الحاد قوت گرفت، دو ج

دانند و دیگران را محروم تر میهایی که خودشان را از همه متمدن ایجاد کردند؟ همین اروپایی و غربی
توسط همین افرادی دنیا های یتنام، جنگ کره، همچنین بقیه جنگدانند؛ جنگ واز تمدن و پیشرفت می

به آخرت بدین اندیشی و باور معاد قد به عالم آخرت هستند.برپا شده است که منکران معاد و عدم متع
کند و اهداف المللی امنیت تولید میی حتی در حوزه سیاست کشوری و بینصورت علاوه امنیت فرد

ی،دستور یعلوم انسان بازسازی در معاد ۀ، نقش آموزاردکان یطیر.ک: مح] نشاند.سیاست را به ثمر می
مکاتب ی، نقد و بررس265-263 صص ،اخلاق یادمصباح، بن یمجتب؛ 174-171و 66-62 صص
-171اخلاق، ص یارهایو مع ی، مبانی؛ معلم358-351و 301-299 و 163-158صص ی،اخلاق
-201و اخلاق، صص ین، رابطه دی؛ عالم188-173و 124-117؛ همان، فلسفه اخلاق، ص 178
فلسفه اخلاق، ،ی؛ مطهر173-166و 145-108، صص فلسفه اخلاق (،یگرانخواص )و د یرام ؛250

[ .179-173و 131 -117صص
(یشیآخرت اند یجدر نظر و قدرت در عمل )از نتا یرتبص.9

در قرآن کریم در مورد آخرت اندیشی و پیامدها و آثار و همچنین پیامدها و آثار غفلت و فراموشی
ت گوناگون پرداخته شده است که هااز آخرت اندیشی موارد فراوان وجود دارد و در مواقع مختلف از ج

توان گفت در کنار مباحث دیگر از جمله توحید، ولایت، نبوت وغیره، یکی از بحث محوری و می
اندیشی است. البته چنین تعالیم اسلامی، آخرت و آخرتمرکزی و ارکان اصلی تعالیم آیات قرآنی و هم

های ارزشی ارتباط تنگاتنگ داشته نظامیاد آخرت و آخرت اندیشی که همراه با حاکمیت سیاسی و
وَاذکُْرْ عِباَدَنَا إِبْرَاهِیمَ »باشد، به صورت خاص و خیلی عمیق ذکر شده است که بدین صورت است:

دَنَا لَمِنَ الْمصُطْفََیْنَ وَإسِْحَاقَ وَیَعْقوُبَ أُولِی الْأَیْدِی واَلْأَبْصاَرِ،إِنَّا أخَْلَصنَْاهُمْ بِخَالِصۀٍَ ذکِْرَى الدَّار،ِ وَإِنهَُّمْ عِنْ
و باز یاد کن از بندگان خاص ما ابراهیم و اسحاق و » [.47، 46، 45 یفهشر یهص، آ سوره]؛«الْأخَیَْارِ

ما آنان را خالص و پاکدل برای تذکر .یعقوب که همه )در انجام رسالت( صاحب اقتدار و بصیرت بودند
.«رگزیدگان و خوبان عالم بودندو آنها نزد ما از بسرای آخرت گردانیدیم.

.نتیجه10

دنبال دارد: اول بصیرت در نظر و دوم ه باوری محض بشناسی و آخرتبراساس آخرت جهنتی پنج
ارم بعد ، این نتیجه چه«انهم عندنا»است؛ هارم وصول به قرب الهیقوت در عمل و سوم عصمت و چ

ه مقام اصطفی و برگزیدگی است که ل بوصواخروی است که تشرف در حضور حق تعالی است، پنجم

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

271

شود. شود. این نتایج از همین آیات استخراج میه آخرت حاصل میدر پرتو اعتقاد به این نتایج پنجگان
عصمت و کند.اگر انسان باور به آخرت داشته باشد، بصیرت در نظر و قدرت در عمل هم پیدا می

تشرف در حضور حق تعالی در عالم آخرت و وصول به قرب الهی .حفاظت خودش را بدست میاورد
.واصل میشوده مقام اصطفی و برگزیدگی ب نصیب او میگردد.

و ید توانا یعنی توانمند و قدرتمند « اولی ایدی»دو ویژگی برای این بندگان خاص داشتند؛ یکی
ه اساس از تند. بر چیعنی بصیرت داشتند؛ بصیرت در نظر و قدرت در عمل داش« ابصار»بودند و دومی
؛ زیرا که این بندگان خودمان را کنددر مقام تعلیل بیان می بعدبرخوردار بودند؟، در آیه این دو ویژگی

خالص گردانیدیم؛ طبق نظر مفسیرین محترم خالص شدن اینها بخاطر صفت خالص محض و به علت
پارچه که به صورت به آن طرف اشاره دارد. آن صفت محض و یک« خالصۀ»است که لفظ چهنعت یکپار

آخرت و « دار»عطف بیان یا بدل ذکر شده و سرتاسر وجود اینها را گرفته است، چیست؟، آن ذکر و یاد
این یاد آخرت باعث متصف شدن نه دار و مکان ابدی انسان.و ه دنیا که معبر و گذرگاه است است ن

ی عمیق و الهام بخش و شریفه خیل یهاین آ. شودشدن میگان مخصوص از ویژگی خالص این بند
ارتباط پیدا « اولی الایدی»با بحث سیاست و قدرت سرنوشت ساز و از معجزات قرآن کریم است. چون

ارتباط پیدا «بصیرت در نظر« »الابصار»کند و بحث تصحیح و درست شدن نگرش و معرفت انسان با می
تواند اندیشی هم میدار و آخرت طلب است که همیشه ذکره صریح آیه شریفه به همین مکند؛ اشارمی

انسان را قدرت بدهد و عزم و توانمندی پیدا کند و هم از سوی دیگر به انسان بصیرت و نگرش درست
مصباح ؛66-62 صص ی،دستور یعلوم انسان بازسازی در معاد ۀ، نقش آموزیطیر.ک: مح]عنایت کند.

یارهایو مع ی، مبانمعلمی؛ 341-339و 239-238 صص ی،مکاتب اخلاق ینقد و بررس یزدی،
و ین، رابطه دی؛ عالم188 -173و 124 -117ص ،، فلسفه اخلاقمعلمی؛ 178 -171اخلاق، ص

. 173 -166و 145-148، صص فلسفه اخلاق (،یگرانخواص )و د یر؛ ام250 -251اخلاق، صص
ص ، 14-13 نظر، شنقد و ،یند یاخلاق بر مبنا یزیریر.ک. جاناتان برگ، پ یشترمطالعه ب یبرا

، مجله قبسات، شماره یاستاد مطهر دیدگاه از اخلاق فلسفه ۀ، مقال؛ محمد رضایی305، و 212، 205
،(اقتراح)اخلاق و دین ۀمقال ی،و محمود فتعل یحسن معلم ی،صادق ی؛ هاد53-33، صص 31و 30

فلسفه معلمی، حسن ؛۱۲و ۱۱ شماره مجلۀ صباح، دین، و احمد، اخلاق دبیری، ؛9-2ص قبسات، مجلۀ
و ینمناسبات د ی، مقالۀساجد؛ یازمدرن، عصر ن یایو دن یند ی،ساجد ؛177-176اخلاق، صص

فرانکنا، یک یلیام؛ و268 ص ید،کلام جد ی،صادق؛ 53-52 ، صص7 ی، شمارهاخلاق، معرفت اخلاق
[.225-220ص فلسفه اخلاق،

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

272

هم آورده است، را با« الابصار»یرت در نظر و بص« اولی الایدی»قدرت در عمل این تعبیر قرآنی که
پیام مهم برای انسانیت دارد؛ اینکه سعادت و رستگاری اخروی انسان در گرو جمع این دو امر است

. قدرت در عمل یعنی نظام سیاسی یعنی دارای قدرت در عمل و بصیرت در نظر باهم همراه باشد
ام فکری و نطام ارزشی آخرت اندیش باشد. هان بینی و نظآخرت اندیش و بصیرت در نظر یعنی ج

ه نظام دنیاگروی و فردگروی و سودگروی قدرت در عمل باشد و بصیرت در نظر نباشد، آنوقت در نتیج
ها هم سعادت گیرند و نتیجه این نوع نظامریزم و نظام های امثال آن شکل میلیبرالیسم و نظام سیکولا

اگر بصیرت در نظر باشد و قدرت در عمل نباشد، بازهم انسان حتی سعادت دنیوی هم نخواهد بود.
کند و دنیا و مین میأبرای انسان سعادت ابدی و خیر حقیقی ت نچهلذا آراهی جایی نخواهد رسید.

ظام سیاسی و بصیرت نظری انجام کند، جمع این دو امر یعنی نت انسان را گلستان و سعادتمند میآخر
اد اینها دارد و این یاد خالی و ذکر لسانی مراد نیست؛ بلکه سیره این دهد. قرآن کریم تاکید بر یمی

بندگان خاص و بزرگان عالم باید پیدا کنیم و طبق آن عمل کنیم. سیرت این افراد جامع قدرت در عمل
ویژگی و صفت خالص شدن جۀاین نتیداشتند و و بصیرت در نظر بودند؛ یعنی جامعیت این دو اقدام

این امکان «. إِنَّا أخَْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَۀٍ ذکِْرَى الدَّارِ»مند شدند و دایمی آخرت بود که از آن بهره به ذکر فعال
ای حتی فرد به خیر و رستگاری و سعادت برسد مگر اینکه در یک جامعه صالح و نظام جامعه کهندارد

هم ذکر شده است ر نظر بااین دو ویژگی قدرت در عمل و بصیرت دصالح آخرت اندیش زندگی کند.
شود و نماد می« حاکمیت سیاسی»قدرت در عمل، جداگانه و یادآور همین بیان مذکور است. نماد نه

شود.می« اندیشیآخرت»یرت در نظر هم، بص

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

273

منابع و مآخد

یم؛القرآن الکر .1
چاپ فی،یو نگارش: ا. ح. شر یق)تحق یمکاتب اخلاق ینقد و بررس(. ۱۳۸۷م. ت. ) یزدی،مصباح .2

)ره(. ینیامام خم یو پژوهش یدوم(. قم: مؤسسه آموزش
)چاپ اول(. یدستور یعلوم انسان یمعاد در بازساز یهانقش آموزه(. ۱۳۹۴اردکان، ح. ) یطیمح .3

)ره(. ینیامام خم یو پژوهش یقم: انتشارات مؤسسه آموزش
یالمقدسه: مؤسسه آموزشقم. اخلاق( ۀنو در آموزش فلسف یاخلاق )روش یادبن(. ۱۳۹۴مصباح، م. ) .4

)ره(. ینیامام خم یو پژوهش
)چاپ اول(. قم: مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اخلاق یارهایو مع یمبان(. ۱۳۸۰ح. ) ی،معلم .5

.یاسلام یشهاند
.یعلوم انسان ی)چاپ اول(. قم: انتشارات مرکز جهان فلسفه اخلاق(. ۱۳۸۴ح. ) ی،معلم .6
)چاپ اول(. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ یهعالمت یاسیحکمت س(. ۱۳۹۰ا. ) ی،حسن .7

.یاسلام یشهو اند
)چاپ پانزدهم(. قم: انتشارات صدرا. فلسفۀ اخلاق(. ۱۳۷۵م. ) ی،مطهر .8
)چاپ اول(. قم: مؤسسه بوستان کتاب. و اخلاق ینرابطه د(. ۱۳۸۹س. م. ) ی،عالم .9
مقام معظم یندگیالمقدسه: نهاد نماوم(. قم)چاپ د فلسفه اخلاق(. ۱۳۸۶. )یگرانخواص، و د یرام .10

ها، دفتر نشر معارف.در دانشگاه یرهبر
چاپ دوم، ج. ی،و نگارش: م. ح. اسکندر یق)تحق اخلاق در قرآن(. ۱۳۸۰م. ت. ) یزدی،مصباح .11

)قدس سره(. ینیامام خم یو پژوهش ی(. قم: انتشارات مؤسسه آموزش۳
و ی)مترجم: ا. سعادت(. تهران: شرکت انتشارات علم ،.)چاپ اول( اخلاق(. ۱۳۶۶مور، ج. ا. ) .12

یفرهنگ
.ی(. تهران: نشر ماهی)ترجمه: م. مبشر آن یهاتمدن و ملالت(. ۱۳۸۳ز. ) ید،فرو .13
۳ یهیمی،)ترجمه: خ. د (یوتا منتسک یاولی)از ماک یاسیفلسفه س یختار(. ۱۳۹۳کلوسکو، ج. ) .14

.یچاپ سوم(. تهران: نشر ن ی،جلد
.ی. تهران: نشر نیکارو محافظه یبرالیسمل(. ۱۳۸۷ح. ) یه،بشر .15
)چاپ اول(. قم: انتشارات دارالثقافه. یامالق(. ۱۴۱۴م. ب. ا. ) ی،طوس .16

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

274

. مشهد: المؤتمر العالمی السلام و مستدرکاتهایهبن جعفر عل یمسائل علق(. ۱۴۰۹بن جعفر. ) یعل .17
السلام. یهللإمام الرضا عل

(. تهران: دار الکتب الاسلامیه.یجلد ۱۰، ۴-۱)جلد یبتهذ(. ۱۳۶۴م. ب. ا. ) ی،طوس .18
: مؤسسۀ الوفاء.یروت(. ب۸۱، ج. ۶۷، ج. ۱۷)ج. بحارالأنوارق(. ۱۴۰۳م. ب. م. ت. ) ی،مجلس .19
(. قم: موسسه آل یجلد ۳۰، ۱۰، ۶، ۵، ۱)جلد وسائل الشیعهق(. ۱۴۱۲ش. م. ب. ح. ) ی،عامل .20

البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
(. قم: یجلد ۳۰، ۱)جلد مستدرک الوسائل و مستنبط المسائلق(. ۱۴۰۷ح. م. ت. ) ی،سطبر ینور .21

مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
وزارۀ یۀ،مصر العرب یۀ(. قاهره: جمهوریجلد ۱۱، ۱)جلد یصحیح بخارق(. ۱۴۱۰م. ا. ) ی،بخار .22

کتب السنۀ.الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیۀ، لجنۀ إحیاء
.لبنان: یروت(. بیجلد ۶، ۲)جلد سنن ابن ماجهق(. ۱۴۱۸ابن ماجه. ) .23
: مؤسسۀ الرسالۀ.یروت(. بیجلد ۵، ۱)جلد یسنن الدار قطنق(. ۱۴۲۴ع. ع. ) ی،دار قطن .24
م. ع.(. یاطی،: دمیمو تنظ یحتصح ی،جلد ۱۶، ۳)جلد کنزالعمالق(. ۱۴۱۹ع. ) ی،هند یمتق .25

یۀ.: دار الکتب العلمیروتب
)چاپ هفدهم(. تهران: دفتر نشر فرهنگ و تعلم در اسلام یمآداب تعل(. ۱۳۷۱س. م. ب. ) ی،حجت .26

.یاسلام
.ی(. قم: دفتر انتشارات اسلام۱۳)جلد القرآن یرتفس یف یزانالمق(. ۱۴۱۷) ح. س. م. ی،طباطبائ .27
م.(. ی،و آخوندع. ا. ی،: غفاریقتحق ی،جلد ۸، ۲، ۱)جلد یاصول کافق(. ۱۴۰۷. )ی. م ینی،کل .28

.یۀالکتب الاسلامتهران: دار
: یقو مقدمه و تعل یحتصح ی،جلد ۵، ۳، ۲)جلد یصاف یرتفسق(. ۱۴۱۵م. ش. م. ) ی،فیض کاشان .29

(. تهران: مکتبۀ الصدر.یالاعلم ینحس
ر.(. قم: مکتب الإعلام الإسلامی. ی،: مختاریح)تصح یدالمر یۀمنق(. ۱۴۰۹ز. ع. ) ی،ثان یدشه .30
. تهران: انتشارات صدرا.در اسلام یتو ترب یمتعل(. ۱۳۸۲)م. ی،مطهر .31
(. قم: نشر اسراء.۱۲)جلد قرآن یموضوع یرفطرت در قرآن: تفس(. ۱۳۷۸ع. ) ی،آمل یجواد .32
.یخوارزمنشر (. تهران: یصریو ع. ق یت)ترجمه: ح. عنا اخلاق یعهمابعدالطب یادبن(. ۱۳۶۹کانت، ا. ) .33
)ترجمه: ا. سعادت و م. بزرگمهر، چاپ فلسفه )از ولف تا کانت( یختار(. ۱۳۸۷کاپلستون، ف. چ. ) .34

.یفرهنگ ی(. تهران: سروش، شرکت انتشارات علم۶چهارم، جلد

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

275

.ی)ترجمه: ع. فولادوند، چاپ پنجم(. تهران: نشر خوارزم فلسفه کانت(. ۱۳۹۹کورنر، ش. ) .35
.یاسلام یغاتل. قم: دفتر تبو نقد فلسفۀ اخلاق کانت یینتب(. ۱۳۷۹م. م. ) یی،رضا .36
.یرکب یر)چاپ دوم(. تهران: نشر ام فلسفه اخلاق(. ۱۳۶۲ژکس. ) .37
، چاپ دوم(. تهران: انتشارات زوار.۱)جلد حکمت در اروپا یرس(. ۱۳۷۶م. ع. ) ی،فروغ .38
مجله نقد و نظر )اخلاق و (. ی)ترجمه: م. جواد یند یاخلاق بر مبنا ریزییپ(. ۱۳۷۶برگ، ج. ) .39

.۱۴و ۱۳، ۲و ۱ یهااره، سال چهارم، شم(یند
و ۳۰ یها، شمارهمجله قبسات )ره(. یاستاد مطهر یدگاهفلسفه اخلاق از د(. ۱۳۸۳م. م. ) یی،رضا .40

۳۱.
مجله قبسات: فصلنامه و اخلاق )اقتراح(. ین(. نسبت د۱۳۸۷م. ) ی،. و فتعلحمعلمی، ه. ی،صادق .41

.ییز، پا۳، شماره یدو کلام جد ینفلسفه د ۀدر حوز یپژوهش
.۱۲و ۱۱ یها، شمارهصباح ۀمجل. ین(. اخلاق و د۱۳۸۲دبیری، ا. ) .42
ینیامام خم یو پژوهش ی)چاپ اول(. قم: مؤسسه آموزش مدرن یایو دن یند(. ۱۳۸۷ا. ) ی،ساجد .43

)ره(.
، سال دوم.۷، شماره یمجله معرفت اخلاقو اخلاق. ین(. مناسبات د۱۳۹۰ا. ) ی،ساجد .44
)چاپ دوم(. تهران: نشر کتاب طه. یدلام جدبر ک یدرآمد(. ۱۳۸۳ه. ) ی،صادق .45
ه. چاپ چهارم(. تهران: کتاب طه )وابسته به ی،)ترجمه: صادق فلسفه اخلاق(. ۱۳۹۱. )و ،فرانکنا .46

طه(. یمؤسسه فرهنگ
47. Pouw, N., & Baud, I. (2011). Local governance and poverty in

developing nations. New York, Routledge.
48. Schmitt, C. (2008). The Leviathan in the state theory of Thomas Hobbes:

Meaning and failure of a political symbol. University of Chicago Press.

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

276

REFERENCES

1. The Holy Quran. (in Arabic)
2. Mesbah Yazdi, M. T. (1387 SH). Criticism of moral schools (research

and writing: A. H. Sharifi, second edition). Qom: Imam Khomeini
Educational and Research Institute. (in Persian)

3. Ardakan Mohiti, H. (1394 SH). The role of the doctrines of resurrection
in the reconstruction of human sciences (first edition). Qom: Publications
of Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)

4. Misbah, M. (1394 SH). Foundation of Ethics (a new method in teaching
the philosophy of ethics). Qom: Imam Khomeini Educational and
Research Institute (RA). (in Persian)

5. Moallemi, H. (1380 SH). Basics and standards of ethics (first edition).
Qom: Islamic Culture and Thought Research Center. (in Persian)

6. Moallemi, H. (1384 SH). Philosophy of ethics (first edition). Qom:
Publications of the World Center for Human Sciences. (in Persian)

7. Hasani, A. (1390 SH). Sublime political wisdom (first edition). Tehran:
Islamic Culture and Thought Research Institute Publishing Organization.
(in Persian)

8. Motahhari, M (1375 SH). Moral philosophy (15th edition). Qom: Sadra
Publications. (in Persian)

9. Alemi, S. M. (1389 SH). The relationship between religion and ethics
(first edition). Qom: Book Garden Institute. (in Persian)

10. Amir Khawas, and others. (1386 SH). Moral philosophy (second edition).
Qom: Supreme Leader's Representation Institution in Universities,
Education Publishing Office. (in Persian)

11. Mesbah Yazdi, M. T. (1380 SH). Ethics in the Qur'an (research and
writing: M. H. Eskandari, second edition, vol. 3). Qom: Publications of
Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)

12. Moore, G. E. (1366 SH). Ethics (first edition)., (Translator: A. Saadat).
Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company (in Persian)

13. Freud , S. (1383 SH). Civilization and its boredoms (Translation: M.
Mubasheri). Tehran: Nashr e Mahi. (in Persian)

14. Klosko, G. (1393 SH). History of political philosophy (from Machiavelli
to Montesquieu) (Translation: K. Dehimi, 3 volumes, third edition).
Tehran: Ney Publishing. (in Persian)

15. Bashiriyeh, H. (1387 SH). Liberalism and conservatism. Tehran: Ney
Publishing. (in Persian)

16. Shaykh Tusi, M. b. H. (1414 AH). Amali (first edition). Qom: Dar al-
Thaqafa Publications. (in Arabic)

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

277

17. Ali bin Jafar (1409 AH). The problems of Ali bin Jafar, peace be upon
him, and their explanations. Mashhad: The International Conference of
Imam Reza (peace be upon him). (in Arabic)

18. Shaykh Tusi, M. b. A. (1364 SH). Tahzib (volumes 1-4, 10 volumes).
Tehran: Dar Ketub al-Islamiyhah. (in Arabic)

19. Majlesi, M. B. (1403 AH). Bihar al-Anwar (Vol. 17, Vol. 67, Vol. 81).
Beirut: Al-Wafa Foundation. (in Arabic)

20. Al-Hurr al-Amili, M. b. H. (1412 AH). Wasa'il al-Shia (volumes 1, 5, 6,
10,- 30 volumes). Qom: Al-Bayt Institute, peace be upon them, for the
revival of tradition. (in Arabic)

21. Noori Tabarsi, M. H. (1407 AH). Mustadrak al-Wasāʼil wa-mustanbaṭ al-
masāʼil. (Volume 1,- 30 volumes). Qom: Al-Bayt Foundation, peace be
upon them, for the revival of tradition. (in Arabic)

22. al-Bukhari, M. I. (1410 AH). Sahih al-Bukhari (volume 1,- 11 volumes).
Cairo: Arab Republic of Egypt, Ministry of Endowments, Supreme
Council of Islamic Affairs, Committee for Revival of Books of the
Sunnah. (in Arabic)

23. Ibn Majah (1418 AH). Sunan ibn Majah (volume 2,- 6 volumes). Beirut:
Lebanon. (in Arabic)

24. al-Daraqutni, A.b.U. (1424 AH). Sunan al-Daraqutni (volume 1,- 5
volumes). Beirut: Risala Foundation. (in Arabic)

25. Al-Muttaqi al-Hindi, A. (1419 AH). Kanz al-Ummal (volume 3,- 16
volumes, edited and edited by: Al-Dimyati, M. U.). Beirut: Dar al-Kutub
al-Elmiyyah. (in Arabic)

26. Hojjati, S. M. B. (1371 SH). Ethical teaching and learning in Islam (17th
edition). Tehran: Farhang Islamic Publishing House. (in Persian)

27. Tabataba'i, S.M.H. (1417 AH). Al-Mizan fi Tafsir al-Qur'an (Volume 13).
Qom: Islamic Publications Office. (in Arabic)

28. al-Kulayni, M.i.Y. (1407 AH). Usul al-Kafi (volumes 1 & 2,- 8, research:
Ghaffari, A. A. and Akhoundy, M.). Tehran: Darul Kitab al-Islamiyah. (in
Arabic)

29. al-Fayḍ al-Kāshānī, M.M. (1415 AH). Tafsir Safi (volumes 2, 3,- 5
correction and introduction and suspension: Hossein Al-Alami). Tehran:
Sadr Library. (in Arabic)

30. Shahid ath-Thani, Z.J.A. (1409 AH). Munya al-Murid (Aspirations of the
Disciple), (correction: Mokhtari, R.). Qom: Al-Mahad Al-Islami School.
(in Arabic)

31. Motahhari, M. (1382 SH). Education in Islam. Tehran: Sadra
Publications. (in Persian)

Firdous Ahmad Mir, Muhammad Rezapoor
The Role of Belief in the Return in Justifying Value Judgments and Critiquing the Foundations of Ethical Utilitari…

278

32. Javadi Ameli, A. (1378 SH). Nature (Fitra or fitrah) in the Qur'an:
Thematic Tafsir of the Qur'an (Volume 12). Qom: Esra Publishing
House. (in Persian)

33. Kant, I. (1369 SH). The Metaphysical Foundation of Ethics (Translation:
Enayat,H. and Gheissari,A.). Tehran: Kharazmi Publishing House. (in
Persian)

34. Copleston, F. Ch. (1387 SH). History of Philosophy (from Wolff to Kant)
(Translation: I.Saadat and M.Bozorgmehr, 4th edition, Volume 6).
Tehran: Soroush: Scientific and Cultural Publishing Company. (in
Persian)

35. Körner, Stephan. (2019). Kant's Philosophy (Translation: Ezzatullah
Foladvand, fifth edition). Tehran: Kharazmi Publishing House. (in
Persian)

36. Rezaei, M. M. (1379 SH). Explanation and criticism of Kant's moral
philosophy. Qom: Office of Islamic Propaganda. (in Persian)

37. Jacques (Jax). (1362 SH). Moral philosophy (second edition). Tehran:
Amir Kabir publishing house. (in Persian)

38. Foroughi, M. A. (1376 SH). The Evolution of Philosophy in Europe
(volume 1, second edition). Tehran: Zavar Publications. (in Persian)

39. Breck, Jonathan. (1376 SH). Basing ethics on the basis of religion
(translation: M. Javadi). Naqd wa Nazar Journal (ethics and religion),
fourth year, numbers 13 and 14. (in Persian)

40. Rezaei, M. M. (1383 SH). Moral philosophy from the point of view of
Professor Motahhari (RA). QABASAT Journal, numbers 30 and 31. (in
Persian)

41. Sadeghi, H. Moallemi, H. and Fatali, M. (1387 SH). The relationship
between religion and ethics (proposal). QABASAT Journal: Research
Quarterly in the field of Philosophy of Religion and New Kalam, No. 3,
Autumn. (in Persian)

42. Dabiri, A. (1382 SH). Ethics and religion. Sabah Journal, numbers 11 and
12. (in Persian)

43. Sajedi, A. (1387 SH). Religion and the modern world (first edition).
Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute. (in Persian)

44. Sajedi, A. (1390 SH). The relationship between religion and ethics.
Journal of Ethical knowledge, number 7, second year. (in Persian)

45. Sadeghi, H. (1383 SH). An introduction to the new word (second edition).
Tehran: Taha book publication. (in Persian)

46. Frankena, W (1391 SH). Moral philosophy (translation: Sadeghi, H. 4th
edition). Tehran: Taha Book publication (affiliated to Taha Cultural
Institute). (in Persian)

“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.241-279

279

47. Pouw, N., & Baud, I. (2011). Local governance and poverty in
developing nations. New York, Routledge. (in English)

48. Schmitt, C. (2008). The Leviathan in the state theory of Thomas Hobbes:
Meaning and failure of a political symbol. University of Chicago Press.
(in English)

Title

Cite

Cite

Abstract

Keywords

References