“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.41-58 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
41
UDC: 1 (091).
LBC: 87.3(4\8)
MJ № 221
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period:
Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
Ibrahim Baghirov
Abstract. In the history of Islamic philosophy, one period that attracts researchers'
attention, particularly in recent times, is the Safavid era. This is because the Safavid
period witnessed a resurgence in philosophical thought within Islamic tradition after
a period of stagnation following the classical stage that lasted several centuries.
Until the middle of the last century, Western scholars, and before them orientalists,
often viewed Islamic philosophy as having concluded after Ibn Rushd, due to
Ghazali’s refutations. However, intellectual activities during the Safavid era proved
these assumptions incorrect. During the Safavid period, particularly after Shah
Abbas I ascended to power and fostered a conducive environment, figures like Mir
Damad and Sheikh Bahai, who enjoyed the Shah's patronage, sought to advance
their intellectual perspectives. The philosophical milieu they cultivated in the
Safavid capital, Isfahan, is now recognized as the Isfahan School of Philosophy.
This school, characterized by its syncretic nature, endeavored to reconcile various
strands of classical Islamic thought. Sadraddin Shirazi, the most renowned figure of
the Isfahan School of Philosophy, succeeded in achieving this aim through his
philosophical endeavors. Sadraddin Shirazi synthesized various methods of
knowledge acquisition available in Islamic philosophy -whether religious,
philosophical, or gnostic-and attempted to demonstrate that apparent contradictions
among them were not inherent.
This paper explores the scientific and philosophical environment of the Safavid
period, focusing on the emergence of the Isfahan School of Philosophy and its
foremost representative, Sadraddin Shirazi.
Keywords: Safavid renaissance, Isfahan school of philosophy, Mir Mohammad Baqer
Astrabadi, Bahauddin Amuli, Mulla Sadra.
Researcher and PhD student of the Institute of Oriental Studies named after academician Ziya Bunyadov of ANAS;
Baku, Azerbaijan
E-mail: i.bagirov@oriental.science.az
https://orcid.org/0000-0002-2976-2119
To cite this article: Baghirov, I. [2024]. The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan
School of Philosophy and Sadraddin Shirazi. “Metafizika” journal, 7(3), pp.41-58.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
Article history:
Received: 16.04.2024
Accepted: 29.07.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.41-58 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
42
УДК: 1 (091).
ББК: 87.3(4\8)
MJ № 221
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
Возрождение интеллектуальных наук в период Сефевидов:
Исфаханская школа философии и Садреддин Ширази
Ибрагим Багиров
Абстракт. В истории исламской философии, один из периодов, который привлекает
внимание исследователей, особенно в последнее время, это эпоха Сефевидов. Это
связано с тем, что период Сефевидов стал свидетелем возрождения философской
мысли в рамках исламской традиции после периода застоя, который длился несколько
столетий после классической стадии. До середины прошлого века западные ученые, а
ранее ориенталисты, часто считали исламскую философию завершённой после Ибн
Рушда, из-за опровержений Газали. Однако интеллектуальная активность в период
Сефевидов опровергла эти представления. В период Сефевидов, особенно после
вступления на престол Шаха Аббаса I и создания благоприятной среды, фигуры как
Мир Дамад и Шейх Бахай, находившиеся под покровительством Шаха, стремились
развивать свои интеллектуальные взгляды. Философская среда, которую они создали в
столице Сефевидов, Исфахане, теперь известна как Исфаханская школа философии.
Эта школа, характеризующаяся синкретическим характером, стремилась согласовывать
различные направления классической исламской мысли. Садреддин Ширази, наиболее
известный представитель Исфаханской школы философии, сумел достичь этой цели
через свои философские усилия. Садреддин Ширази синтезировал различные методы
приобретения знаний, доступные в исламской философии - будь то религиозные,
философские или гностические - и пытался демонстрировать, что видимые
противоречия между ними не являются неотъемлемыми.
Эта статья исследует научно-философскую среду, которая существовала в период
Сефевидов, с акцентом на возникновение Исфаханской школы философии и её
величайшего представителя, Садреддина Ширази.
Ключевые слова: Сефевидский ренессанс, исфаханская школа, Мир Мухаммад
Бакир Астрабади, Бахаэддин Амили, Молла Садра
Научный сотрудник и диссертант Института Востоковедения имени aкадемика Зии Буниятова НАНА; Баку,
Азербайджан
E-mail: i.bagirov@oriental.science.az
https://orcid.org/0000-0002-2976-2119
Цитировать статью: Багиров, И. [2024]. Возрождение интеллектуальных наук в период Сефевидов:
Исфаханская школа философии и Садреддин Ширази. Журнал «Metafizika», 7(3), с.41-58.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
История статьи:
Статья поступила в редакцию: 16.04.2024
Отправлена на доработку: 01.07.2024
Принята для печати: 29.07.2024
“Metafizika” Journal AcademyGate Publishing
Vol 7, issue 3, serial 27, 2024. pp.41-58 p-ISSN 2616-6879; e-ISSN 2617-751X
43
UOT: 1 (091).
KBT: 87.3(4\8)
MJ № 221
10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
Səfəvilər dövründə intellektual elmlərin oyanışı:
İsfahan məktəbi və Sədrəddin Şirazi
İbrahim Bağırov
Abstrakt. İslam fəlsəfəsi tarixində, xüsusilə yaxın tarixdə tədqiqatçıların
diqqətini cəlb edən dövrlərdən biri Səfəvilər dövrüdür. Bunun da səbəbi bu dövrdə
islam fəlsəfəsinin klassik dövrünün bitməsindən sonra davam edən bir neçə əsrlik
durğunluqdan sonra fəlsəfi düşüncədə baş verən oyanışdır. Hələ keçən əsrin
ortalarına qədər Qərb islamşünasları, onlardan daha əvvəl isə oriyentalistlər islam
dünyasında fəlsəfəni Qəzalinin tənqidləri sayəsində İbn Rüşddən sonra bitmiş hesab
edirdilər. Lakin Səfəvilər dövründəki intellektual fəaliyyətlər bu qənaətin
yanlışlığını ortaya qoymuşdur. Səfəvi dövründə, xüsusilə I Şah Abbasın hakimiyyətə
gəlməsindən sonra yaranan münbit şəraitdə Mir Damad və Şeyx Bəhai yaxın
ətrafından olduqları Şahın himayəsi ilə öz intellektual perspektivlərini yaymağa
başladılar. Bu gün onların Səfəvilərin paytaxtı İsfahanda yaratdıqları fəlsəfi mühit
“İsfahan fəlsəfə məktəbi” adlandırılır. İslam fəlsəfəsi tarixində son dövrlərdə ortaya
çıxmış ən böyük məktəb olan “İsfahan məktəbi” sinkretik mahiyyətə sahib bir
cərəyan olmaqla klassik islam düşüncəsindəki məktəbləri birləşdirməyi hədəf
almışdı. Bu ideynı fəlsəfəsində həyata keçirməyə digərlərinə nisbətən daha çox
müvəffəq olan filosof isə “İsfahan məktəbi”nin ən məşhur nümayəndəsi Sədrəddin
Şirazi oldu. Sədrəddin Şirazi islam fəlsəfəsində mövcud olan bilik əldə etmə
metodlarını (dini, fəlsəfi, irfani) birləşdirərək və ya onları ortaq şəkildə istifadə
edərək aralarında görünən ziddiyyətin həqiqi olmadığını göstərməyə çalışırdı.
Bu məqalədə Səfəvilər dövründə mövcud olan elmi-fəlsəfi mühit təhlil edilərək
həmin mühitdə ortaya çıxmış İsfahan məktəbi və bu məktəbin ən böyük
nümayəndəsi Sədrəddin Şirazidən bəhs edilir.
Açar sözlər: Səfəvi renessansı, İsfahan məktəbi, Mir Məhəmməd Baqir
Astrabadi, Bəhaəddin Amili, Molla Sədra
AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı və elmi işçisi; Bakı, Azərbaycan
E-mail: i.bagirov@oriental.science.az
https://orcid.org/0000-0002-2976-2119
Məqaləyə istinad: Bağırov, İ. [2024] Səfəvilər dövründə intellektual elmlərin oyanışı: İsfahan məktəbi və
Sədrəddin Şirazi. “Metafizika” jurnalı, 7(3), səh.41-58.
https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i3.41-58
Məqalənin tarixçəsi:
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 16.04.2024
Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 01.07.2024
Çapa qəbul edilmişdir: 29.07.2024
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
44
1.Giriş
Səfəvilər dövrü islam intellektual düşüncəsində baş verən dəyişikliklər
baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu dövrdə fəlsəfi elmlərdə
xüsusi canlanma baş vermiş və bir sıra yeni hesab edə biləcəyimiz fikri
fəaliyyətlər gerçəkləşmişdir. Bu gün islam fəlsəfəsi tarixçiləri tərəfindən
“Səfəvi renessansı” olaraq adlandırılan bu yeniliklər hələ Qəzalidən bəri
islam fəlsəfi fikrində baş verməkdə olan tarixi fikri təkamülün nəticəsi idi.
Buna görə də Səfəvilər dövrü ilə yanaşı, onu daha yaxşı anlamaq üçün bu
dövrə qədər islam dünyasında fəlsəfi dünyagörüşündə baş verən dəyişiklikləri
öyrənmək olduqca əhəmiyyətlidir. Lakin Səfəvi renessansını hazırlayan
fəlsəfi dünya görüşündə baş verən dəyişiklikləri ehtiva edən, xüsusilə
Nəsrəddin Tusidən İsfahan məktəbinə qədərki dövr də tədqiqatçıların lazımi
diqqətini cəlb etməmişdir. Bu dövrün, eləcə də Səfəvilər dövrünün (ən azı
son dövrlərə qədər), diqqətdən kənarda qalması nəticəsində də fəlsəfə
tarixçiləri arasında islam fəlsəfəsinin İbn Rüşddən sonrakı dövrünə dair
natamam və bəzən də yanlış fikir formalaşmışdır.
XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında Qərb islamşünaslarının gəldiyi
qənaətə görə, İslam dünyasında fəlsəfə İbn Rüşdlə sona çatmışdı. Bu
müəlliflər bu hadisənin baş verməsinin əsas səbəbinin Qəzalinin fəlsəfəyə
qarşı tənqidləri və bu məqsədlə qələmə aldığı “Təhafütül-fəlasifə” olduğunu
bildirirdilər. XX əsrin bəzi yazarları ilk dövr şərqşünasların bu fikri ilə
razılaşmasa da, onlar da sözü gedən dövrdə islam fəlsəfəsinin zəiflədiyini
təsdiqləyirdilər [Bağırov, 2020]. Məsələn, De Bur Qəzali sonrası fəlsəfəni
yeni düşüncələrdən məhrum, ustad-tələbə yolu ilə varlığını davam etdirən
əslində cansız bir fəlsəfi ənənə kimi təsvir edir [de Boer, 1967, pp. 169-170].
Montqomeri Uott da 1100-cü ildən sonra Şərqdə Aristotel və neoplatonçu
ənənələrə sadiq görkəmli bir filosofun olmadığını ifadə edərək İbn Rüşdün
ölümü ilə (1198) əsas etibarilə ənənəvi fəlsəfənin də sona çatdığını bildirir
[Watt, 1985; Bağırov, 2020]. Bəzi tədqiqatçılara görə isə Qəzalidən sonrakı
dövrlərdə, xüsusilə Nəsrəddin Tusidən İsfahan məktəbi filosoflarına qədər,
islam dünyasında fəlsəfə əsasən öncəki müəlliflərin əsərlərinə şərhlər
yazılması yolu ilə, ustad-tələbə münasibəti yolu ilə davam etsə də sözü gedən
dövr iddia edildiyi qədər də sönük, yeni fəlsəfi ideyaların heç olmadığı bir
dövr olmamışdır [Cooper, 2021].
Uottun (1985) qeyd etdiyi aristotelist və neoplatonist fəlsəfənin zəifləməyə
başlaması müsəlman tədqiqatçılar tərəfindən də səsləndirilən, əslində tarixi
gerçəkliyə sahib bir baxışdır. Məşşai fəlsəfəsinin Qəzalidən sonrakı dövrdə
çox sayda təmsilçisi olsa da, artıq bu fəlsəfə İslam intellektual düşüncəsində
təkhakimiyyətliyini itirmiş və fəlsəfə taxtını işraqi fəlsəfə ilə bölüşmək
məcburiyyətində idi [Bağırov, 2020]. Lakin yenə də qeyd etmək lazımdır ki,
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
45
XIII əsrdə Nəsrəddin Tusi sayəsində, xüsusilə onun İbn Sinanın İşaratına
yazdığı son dərəcə təsirli şərh sayəsində İbn Sina peripatetizmi islam
dünyasında yenidən dirçəldi. Tusinin İbn Sina fəlsəfəsini yenidən
sistemləşdirməsi və əlavələr etməsi ilə İbn Sina peripatetizmi islam
dünyasında təsirini saxlayaraq növbəti nəsillərə ötürüldü [Dabashi, 2021,
p.546]. Tusinin tələbəsi Qütbəddin Şirazi və Dəbiran Katibi kimi
mütəfəkkirlər bu ənənəni davam etdirdilər [Nasr, 1997, p.67]. Nəsrəddin
Tusinin daha sonra görəcəyimiz kimi Səfəvi dövr filosoflarının sahib olduğu
kimi fərqli düşüncə məktəblərini birləşdirmək kimi bir niyyəti olmasa da
ensiklopedik bir şəxsiyyət kimi bütün islam dünyasındakı fikir cərəyanlarına
aşina olmuş və əsasən peripatetik ənənəyə aid olmaqla kəlam, təsəvvüf,
riyaziyyat, astronomiyaya aid əsərlər yazmış və Sədrəddin Konəvi ilə olan
münasibətinə əsasən demək olar ki, İbn Ərəbi məktəbi ilə də tanış olmuşdur
[Cooper, 2021, p.586]. Tusinin və digər bir çox mütəfəkkirin sözü gedən
dövrdə mövcud olması, Con Kuperin də “Tusidən İsfahan məktəbinə” adlı
məqaləsində qeyd etdiyi kimi, şərqşünasların islam fəlsəfəsi ilə bağlı
iddialarının tam da reallığı əks etdirmədiyini göstərir. Oriyentalistlərin
iddiaların yanlışlığını ortaya qoymaq baxımından ən tutarlı sübutu kimi
Səfəvilər dövründəki fəlsəfi fəaliyyətlərini nümunə göstərmək olar. Bu
baxımdan Səfəvi dövrü islam intellektual düşüncəsini öyrənmək son dərəcə
əhəmiyyətlidir.
2.Siyasi-ictimai və elmi mühit
Təbii ki, fəlsəfi oyanışın məhz Səfəvilər zamanında baş verməsi təsadüfi
olmamışdır. Səfəvilərin paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə, oradan da İsfahana
köçürməsindən sonra İsfahan İslam dünyasının elm mərkəzlərindən birinə,
xüsusilə Səfəvilərin rəsmi məzhəbi olan şiəliyin əsas mərkəzinə çevrildi.
Təbii ki, Mir Damad kimi fiqurların ortaya çıxması, eləcə də “İsfahan
məktəbi”nin qurulması bu dövrdə baş verən sosial-siyasi dəyişikliklər
olmadan çətin ki mümkün olardı. Bu mənada I Şah Abbasın (1588-1629)
dövrü xüsusilə önəmlidir [Dabashi, 2021, pp.597-598].
İslam fəlsəfəsi tarixinə nəzər yetirdiyimiz zaman görürük ki, islam
coğrafiyasında fəlsəfəyə münasibət həmişə birmənalı olmamışdır. Dini
düşüncənin hakim olduğu islam coğrafiyasında fikir adamları fəlsəfi yanaşma
tərzini, aristotel məntiqinin prinsiplərini dini mövzulara tətbiq edirdilər ki, bu
da adətən doqmatik düşüncə müdafiəçiləri tərəfindən müsbət qarşılanmır və
tənqid hədəfi olurdu. İslam düşüncəsinin ilk çağlarında ortaya çıxan mötəzilə
nümayəndələrindən tutmuş islam filosoflarının rasional fəaliyyətlərinə olan
tənqidi münasibət, filosofların sistematik tənqid edilməsi, islam dünyasında
fəlsəfəyə qarşı yaranmış ayrıca bir janra çevrilən təhafüt ənənəsinin meydana
gəlməsi, tənqidlərdən daha narahatlıq doğuran Söhrəverdi kimi bəzi
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
46
filosofların taleləri bu münasibətin hansı həddə qədər inkişaf etdiyini ortaya
qoyur. Bütün bunlara baxmayaraq, fəlsəfə islam mədəniyyəti içində varlığını
davam etdirərək dini elmlərlə birlikdə və qarşılıqlı münasibətdə inkişaf edə
bildi [Meisami, 2013, p.14]. Lakin qeyd edildiyi kimi, bu, heç də asan başa
gəlmədi. Dini doqmatik düşüncəsnin təsiri və təzyiqi filosoflar üzərində
həmişə hiss edilirdi. Filosoflarla birlikdə mistisizmin nümayəndələri, xüsusilə
sufilər, də bu münasibətdən əziyyət çəkirdilər. Şəhid filosof kimi xatırlanan
Söhrəverdi də məhz təsəvvüfə, mistisizmə yaxın hesab edilən işraqi
fəlsəfənin nümayəndəsi idi. Səfəvilər dövrünə gəldiyimizdə də fəlsəfi, mistik
və dini düşüncəni təmsil edənlərin mübarizəsini müşahidə edirik.
Səfəvilər dövlətindəki ictimai-siyasi, elmi mühitlə bağlı fərqli fikirlər
mövcuddur. Bəziləri bu dövrü bütün islam elmlərinin renessansı kimi
qiymətləndirdiyi halda digərləri onu doqmatik dini düşüncənin, fəqihlərin,
ruhaniyyətin hakim olduğu və rasional-fəlsəfi düşüncənin sıxışdırılaraq qeyri-
dini elmlərin inkişafına çətinliklərin yaradıldığı bir dövr kimi xarakterizə
edir. İkinci görüşə yaxın mövqedən çıxış edən Həmid Dəbaşiyə görə “İsfahan
məktəbi” kimi fəlsəfi məktəbin ortaya çıxması Səfəvilər dövründə sosial
şərtlərin və mühitin rasional düşüncənin inkişafı üçün münasib olması
sayəsində yox, müəyyən fərdi təşəbbüskarların səyləri və yorulmaz
fəaliyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur [Dabashi, 2021, p.598]. Digər bir
islam fəlsəfəsi tədqiqatçısı Seyid Hüseyn Nəsrə görə isə bu dövrü nə bütün
elmləri əhatə edən bir renosans kimi, nə də elmi mühitin tamamilə
ruhaniyyətin təziqi və təqibi altında olduğu bir dövr kimi qiymətləndirmək
doğrudur. Ona görə Səfəvilər dövründə təbiət elmlərində, eləcə də riyazi
elmlərdə ciddi nailiyyətlər əldə olunmasa da, sənət və memarlıq sahəsində
nəzərə çarpan inkişaf var idi. Fəlsəfədə də ciddi canlanma baş vermişdi.
Mühafizəkar dini dairələrin təzyiqlərinə baxmayaraq fəlsəfi oyanışın baş
verməsi və fəlsəfi təmayüllü axınların mövcudluğu əslində şərtlərin bəzi
yazarların iddia etdiyi qədər ağır olmadığını göstərir. Xüsusilə, Səfəvi
dövlətinin qurulduğu ilk illərdə yüksək siyasi dairələrdə fəlsəfə və irfanın
(mistisizm) və ya mistik təmayüllü düşüncə cərəyanının güclü müdafiəçiləri
var idi və bu da öz növbəsində bu sahələrin inkişaf etməsinə şərait yaradırdı
[Nasr, 2006, p.212]. Səfəvilər dövründə yaranan “İsfahan məktəbi”nin
inkişafında da göstərilən amillərin rol oynadığını aydın görmək mümkündür.
İsfahan məktəbinin əsas qurucuları hesab edilən Mir Damad və Şeyx Bəhai
İsfahan məktəbinin mistik xarakterli fəlsəfəsini mistisizm, fəlsəfə və
teologiyanın sintezi əsasında qurmuşdular. Mistisizmə meyilli olmalarına
baxmayaraq, onlar təmsil etdikləri mistik düşüncə ilə islam dünyasında fərqli
dövrlərdə, eləcə də Səfəvilər dövründə zaman-zaman təqiblərə məruz qalan
sufilik arasında fərq qoyur və ikinciyə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Əslində
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
47
bu gün də bu fəlsəfi düşüncənin davam etdiyi ərazilərdə bənzər
xüsusiyyətlərə sahib mistisizm (irfan) və sufizm (təsəvvüf) arasında qoyulan
konseptual fərq İsfahan məktəbinin nümayəndələri tərəfindən popular
təsəvvüfə qarşı sərgilənən mənfi mövqedən qaynaqlanır. Bu münasibəti
İsfahan məktəbinin ən böyük nümayəndəsi olan Şirazi tərəfindən də ortaya
qoyulduğunu filosofun popular sufi təriqətlərə qarşı qələmə aldığı “Kəsru
əsnamil-cahiliyyə” əsərindən də görmək mümkündür [Meisami, 2013, p.15].
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvilər dövründə mövcud olan ictimai-siyasi
mühitdə “İsfahan məktəbi”nin yaranması və çiçəklənə bilməsi hər halda
qurucularının təsəvvüfə qarşı göstərdikləri münasibət olmamışdır. Mahiyət
etibari ilə Mir Damad və Bəhainin özü də təsəvvüfə yaxın fəlsəfi düşüncəni
təmsil edirdilər. Bu da mühafizəkar hakim ruhani elitanın təqdir etdiyi
düşüncə deyildi. Elə isə mübahisəli fikir olsa belə, ruhaniyyərin hakim
olduğu və ya daha çox söz sahibi olduğu Səfəvi mühitində necə oldu ki,
“İsfahan məktəbi” kimi bir fəlsəfi düşüncə inkişaf edə bildi.
Meysəminin vurğuladığı kimi bu məktəbin inkişaf etməsi daha kompleks
faktorlar sayəsində mümkün olmuşdur ki, bunlar arasında məktəbin
qurucularının təmsil etdiyi düşüncənin nəzəri əsaslarından başqa onların
sosial statusları və hakim dini elmlərdə və fiqhdə sahib olduqları mövqe də
qeyd oluna bilər [Meisami, 2013, p.15]. Həm Mir Damad həm də Şeyx Bəhai
mötəbər ailəyə mənsub idilər. Mir Damadın atası Səfəvilərin ilk illərində
məşhur fəqih olan Əbdül Əli Kərəkinin (ö. 1533) kürəkəni idi. Bu ailə
səfəvilər zamanında yüksək statuslu ailələrdən biri idi. Bu cür hörmət edilən
varlı bir ailəyə mənsub olması onun qurduğu düşüncə məktəbinin digər
fəqihlərin təziqlərinə qarşı qorunmasının zəmanəti idi və bu məktəbin
müstəqil fəaliyyətinə zəmin yaradırdı. Digər tərəfdən Bəhauddin Amilinin
“şeyxül-islam” olması onun mistisizmə meyilli bir düşüncəyə sahib
olmasının mənfi nəticələrinə qarşı qoruyucu qalxan rolunu oynayırdı.
Bunlardan başqa, bu cür intellektual adamların Səfəvi yüksək siyasi
dairələrində təmsil olunması dövlətin də maraqlarına xidmət edən bir faktor
idi. Yeni şiə dini kimliyi ilə siyasi arenada Osmanlı və Moğol dövlətləri ilə
rəqabət aparan Səfəvilər ensiklopedik biliyə malik elm adamlarını öz ətrafına
cəm etməklə elmi-fəlsəfi düşərgədə də güclü olmağa çalışırdı. Haqqında
danışdığımız şəxsiyyətlər də həm dini həm də dünyəvi elmlərdə dərin biliyə
malik fiqurlar idilər [Meisami, 2013, pp.15-16]. Beləliklə sadalanan amillər
Səfəvi dövrünün intellektuallarına ruhaniyyətin güclü olduğu bir mühitdə
fəlsəfəylə məşğul olmağa imkan yaradırdı.
3.İsfahan məktəbi
Səfəvilər dövrü fəlsəfəsindən bəhs edərkən artıq günümüzdə geniş istifadə
olunan ifadə “İsfahan məktəbi”dir. “İsfahan məktəbi” ifadəsi əslində tarixdə
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
48
mövcud olmuş bir məktəbi ifadə etməkdən daha çox Səfəvilər dövründə
yaranmış və Mir damad və Bəhaəddin Amili kimi mütəfəkkirlərin aid olduğu
dünya görüşünü ifadə etmək üçün modern dövr tədqiqatçıları tərəfindən
qoyulmuş bir addır. Bu termin ilk dəfə Hüseyn Nəsr və Anri Korben
tərəfindən istifadə edilməyə başlanılmış, sonradan Aştiyani və İzitsu kimi
başqa yazarlar tərəfindən də İsfahanda ortaya çıxan sinkretik fəlsəfi diskursu
nəzərdə tutan bir termin olaraq istifadə edilmişdir. Bu məktəbin əsas
qurucusu Mir Damad hesab edilir. Bu məktəbin nümayəndələrindən bəhs
edərkən Korben Mir Damad, Sədrəddin Şirazi və Qazi Səid Quminin (ö.
1691), Nəsr Bəhaəddin Amili, Mir Findiriski, Əbdülrəzzaq Lahici (ö. 1661)
və Molla Möhsün Feyz Kaşaninin adını çəkir. Bunlardan başqa Rəcəb Əli
Təbrizi (ö. 1609), Ağa Hüseyn Xansari (ö. 1686) Şəmsa Gilaninin (ö. 1670)
adını da bu qrupa əlavə edənlər var [Dabashi, 2021, p.622].
İsfahan məktəbinin təməlində dayanan anlayış islam intellektual düşüncə
tarixindəki müxtəlif və bir-birinə zidd görünən cərəyanları epistemoloji və
ontoloji təməllər üzərində birləşdirmək idi [Dabashi, 2021, p.624]. İslam
dünyasındakı fərqli düşüncə cərəyanları fərqli epistemoloji prinsiplərə
əsaslanırdılar. Fərqli şəkildə desək həqiqətin qaynağının nə olmasına dair
ortaq qənaət mövcud deyildi. Çox geniş çərçivədə götürsək bu fikir
ayrılıqlarının ağıl və vəhy qütbləşməsi və ya rasional-diskursiv və intuitiv-
təcrübi metodların çəkişməsi çərçivəsində yarandığını deyə bilərik. İslam
dünyasındakı fəlsəfi, teoloji, mistik cərəyanlar da bu prinsiplərdə
fərqlənmələri kontekstində bir-birlərindən ayrılırdılar. İsfahan məktəbi də bu
fərqlilikləri aradan qaldırıb islam dünyasındakı fikir axınlarını birləşdirməyə
cəhd edirdi. Buməktəbin nümayəndələrinə görə bütün bilik qaynaqları eyni
həqiqətə aparan fərqli yollar idi, ağılla vəhy, rasional diskursla intuitiv
təcrübə bir-birini tamamlayırdı. Rasional diskursla intuitiv-təcrübi metodun
bir-birini tamamlaması ideyası islam dünyasında daha öncə raslanmayan bir
ideya deyildi. Bu ideyanın köklərini, Dəbaşiyə görə, İbn Sinaya qədər geriyə
aparmaq mümkündür. Peripatetik ənənəyə aid olan İbn Sinanın “İşarat və
tənbihat” əsərinə nəzər salsaq bu əsərin tipik bir peripatetik düşüncəni təmsil
etmədiyini görə bilərik. Bu əsərdə də İbn Sina sonrası islam intellektual
ənənəsində özünə yer edən və İsfahan məktəbi ardıclıları arasında mərkəzi
ideyaya çevrilən ağıl və vəhyin birliyi ideyasının köklərini müşahidə edə
bilərik. İbn Sina bu əsərinin son üç fəslində islam mistisizmindən bəhs edir.
Nəsrəddin Tusi ilə bərabər bu əsərə yazılmış ən məşhur şərhlərdən birinin
müəllifi olan və müəllifə qarşı sərt tənqidi mövqe sərgiləyən Fəxrəddin Razi
hətta bu fəsillərdə sufizmin ən sistemli şəkildə ifadə olduğunu qeyd edir
[Dabashi, 2021, p.546]. Dəbaşiə görə peripatetik ənənə ilə islam
dünyasındakı mistik-işraqi ənənənin əlaqələndirməsi cəhdi kimi görə
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
49
biləcəyimiz bu fəsillərdə İbn Sina intuitiv biliyin diskursiv biliyə üstün və ya
ən azı onun tamamlayıcısı kimi çıxış edə biləcəyi nəticəsinə gəlir [Dabashi,
2021, p.547]. Bu ideyaya sahib olması ilə bərabər İbn Sinanın fəlsəfi sistemi
bu fikir əsasında formalaşmamışdı. Bu ideyanı sistemləşdirən İsfahan
məktəbi nümayəndələri və onların arasında da bu məktəbin ən görkəmli
təmsilçisi Sədrəddin Şirazi oldu. Sədrəddin Şirazinin fəlsəfi sisteminin
epistemoloji təməlində də məhz bu ideya dayanırdı. Səfəvi dövrünün ən
görkəmli filosofu olmaqla yanaşı ümumiyyətlə islam fəlsəfəsi tarixinin ən
böyük filosoflarından biri hesab edilən Sədrəddin Şirazi islam dünyasındakı
fəlsəfə məktəblərindən heç birini öz düşüncəsinə uyğun hesab etməyərək yeni
bir fəlsəfi sistem qurdu və özünün məktəbini yaratdı. Belə bir fiosofun
yetişməsi Səfəvi elmi-fəlsəfi mühitinin müvafiq canlı fəlsəfi şəraitə sahib
olmasının göstəricisidir. Şirazinin etdiyi yenilik sadəcə əvvəlki fikir
cərəyanlarını sintez edib yenisini yaratmaqdan ibarət deyildi. O həm də
orijinal fəlsəfi nəzəriyyələr irəli sürdü ki, bu da klassik dövr sonrası islam
fəlsəfəsinin təkrarçı bir ənənədən ibarət olması fikrinin yanlış olduğunu
ortaya qoyur.
4.Sədrəddin Şirazi
Daha çox Molla Sədra olaraq tanınan və sonralar Sədrül-mütəəllihin (ilahi
filosofların rəhbəri/ən üstünü) titulu ilə anılan Məhəmməd ibn İbrahim ibn
Yəhya əl-Qəvami əl-Şirazi İbn Sinadan sonra ən önəmli islam filosofu hesab
edilir [Rizvi, 2005]. Eduard Braunun [1997, p.408] modern dövr İranının ən
böyük filosofu hesab etdiyi Sədrəddin Şirazinin həyatı haqqında dəqiq
məlumatlar olduqca azdır [Rahman, 1975, p.8]. Nə klassik bioqrafik
qaynaqlar nə də müasir dövrdə yazılmış bioqrafiyalar onun həyatı haqqında
detallı məlumatlar vermir. Əldə olunanlar isə bu əsərlərdən, filosofun özünün
və onun dövrünə aid başqa əsərlərin əlyazma nüsxələrindəki mövcud bəzi
məlumatların tədqiqi sayəsində əldə edilmişdir [Rizvi, 2005].
Şirazın aristokrat ailələrindən birinin tək oğlan övladı və varisi olan
Sədrəddin Şirazi 1571 və ya 1572-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Şirazinin
Şirazda Səfəvi saray və divan işləri ilə məşğul olan yüksək təbəqədən olan
ailəyə mənsub olduğu məlumdur [Malikov, 1390, p.99]. Tarixçilər Şirazinin
atası İbrahim ibn Yəhya Qəvaminin saray məmuru olduğunu yazırlar. Xacəvi
onun Şiraz valisi olduğunu iddia etsə də modern dövr bioqraflar tarixi
qaynaqlarda bunu göstərən hər hansı dəlilin mövcud olmadığı qənaətindədir
[Rizvi, 2007, p.6]. Başqa bir müəllif, Rocer Savori, onun Mehdi Ulya kimi
tanınan Xeyrun-nisa Bequmun vəziri olduğunu iddia edir [Savory, 1980,
p.218]. Ancaq Səccad Rizvi qeyd etdir ki, Savori İbrahim Qəvamini əyalətin
maliyyə nəzarətçisi və Mehdi Ulyanın yaxın çevrəsindən olan Mir
Qəvaməddin Şirazi ilə qarışıq salıb [Rizvi, 2007, p.6].
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
50
Tutduğu vəzifə ilə bağlı müxtəlif fikirlərin varlığına baxmayaraq İbrahim
Qəvaminin Şirazın önəmli adamlarından biri olduğu məlumdur. Belə bir
ailədə dünyaya gələn Məhəmməd valideynləri tərəfindən xüsusi qayğı ilə
əhatə olunmuşdu. Bunun səbəblərindən biri kimi onun ailənin uzun illər
sonra dünyaya gələn yeganə oğlan övladı olmasını da qeyd etmək olar. Hətta
Əli Zunuzinin “Tarixe-hükəma”da qeyd etdiyinə görə Fars hakiminin vəziri
olan atası İbrahimin övladı olmadığına görə o, Tanrı ona bir oğlan övladı
bəxş etsin deyə gündə üç tümən fəqirlərə ehsan etməyi boyun almışdı
[Tehrani, 1378, p.140]. Beləliklə duası qəbul olan İbrahimin haqqında
danışdığımız oğlu dünyaya gəldi.
O, ilk təhsilini elə doğulduğu şəhərdə almağa başladı. Onun fəlsəfə ilə
tanışlığı da Şirazda təhsil aldığı kiçik yaşlarında baş vermişdir. Bu nüans
filosofun ensklopedik əsəri “Əsfar”ın girişində də qeyd edilməkdədir
[Shirazi, 1383, p.4]. Ancaq onun burada dərs aldığı müəllim və ya müəllimlər
haqqında əlimizdə məlumat yoxdur. Həmin dövrdə Şirazda fəlsəfə təhsilinin
hansı səviyyədə olması və tədrisi haqqında da kifayət qədər məlumatlı
deyilik. Bu da tədqiqatçılarda onun da sələfi İbn Sina kimi təhsilinin Şiraz
mərhələsində fəlsəfi əsərləri təkbaşına mütaliə etməklə kifayətlənməli olduğu
fikrini formalaşdırmışdır [Rizvi, 2007, p.7].
O, təhsilini davam etdirmək üçün əvvəlcə Şirazdan Qəzvinə (1590-1595-ci
illər arasında) oradan da İsfahana yola düşür (təxminən 1597-ci ildə).
İsfahana gəldiyində artıq ora Səfəvilərin paytaxt şəhəri və o zamana qədər
təhsil aldığı yerlərdən daha qabaqcıl bir elm mərkəzi idi. O, burada hələ də
İsfahan bazarında qalmaqda olan Sədr mədrəsəsində Bəhaəddin Amili və Mir
Damad kimi dövrün tanınmış alimlərindən dərs alaraq nəqli və əqli elmlərdə
püxtələşib islam elmlərində söz sahibi olacaq və hətta müəllimlərini
qabaqlayacaq səviyyədə bir fiqura çevrildi [Nasr, 1978, p.32].
Sədrəddin Şirazi təhsilini başa vurduqdan sonra təlim-tədrislə məşğul
olmaq və elmi fəaliyyətini davam etdirmək üçün vətəni Şiraza qayıdır. Böyük
ehtimalla bu ərəfədə (1601-2) gerçəkləşən atasının ölümü də onun qayıdışını
sürətləndirən amil olmuşdur. Lakin dəqiq məlum olmayan bir tarixdə özünə
Şirazda himayədar tapa bilməməsi, habelə, ciddi tənqidlərə məruz qalması
səbəbindən [Rizvi, 2021] və ya üləmanın onun fəlsəfi fikirlərinə dözümsüz
yanaşması ilə yanaşı içində doğan həqiqət axtarışı arzusu səbəbindən
[Açıkgenç, 2020] Şirazdan ayrılaraq Qum şəhəri yaxınlığında yerləşən Kəhək
kəndinə köçərək xəlvətə çəkilir və vaxtını nəfsini tərbiyə etməyə və
yaradıcılığına sərf edir. Filosof ən önəmli əsəri hesab edilən və “Əsfarul-
ərbəə” (dörd səfər) kimi tanınan “əl-Hikmətul-mütəaliyə fil-əsfaril-əqliyyətil-
ərbəə”ni də 1606-cı ildə burada yazmağa başlamışdır. Onun müəlliminə
Şirazdan yazdığı məktublardan yola çıxaraq Rizvi onun bu kənddə təxminən
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
51
5 il müddətində qaldığı və 1613 civarında Şiraza qayıtdığını qeyd edir [Rizvi,
2007, p.14]. Şirazinin bundan sonrakı həyatının 1630-a qədərki illəri əsasən
səfərlərdə keçmişdir. Müəlliminə yazdığı məktublar və əlyazma nüsxələrdə
qeyd olunan tarixlər və yerlər bunu deməyə əsas verir [Rizvi, 2007, p.15].
1630-cu ildə Şirazi daimi olaraq doğulduğu Şiraza qayıdır. Şiraza
qayıdışından sonra Sədrəddin Şirazi vəfatına qədər ömrünü tələbələr
yetişdirib əsərlər qələmə almağa həsr edir. Rəvayətə görə altı dəfə həc
ziyarətində olan filosof yeddinci Məkkə səfərinə çıxdığı zaman 1640 və ya
1641-ci ildə Bəsrədə dünyasını dəyişir. Bütün Şirazi bioqraflarının onun
1640-1641-ci ildə Bəsrədə vəfat etdiyini yazmaqlarına baxmayaraq nəvəsi,
Feyz Kaşaninin oğlu Məhəmməd Aləm əl-Hüda “Məadin əl-hikmə əl-
əimmə” əsərində babasının 1635-1636-cı ildə Bəsrədə vəfat etdiyini və
nəşinin Nəcəf şəhərinə aparılıb İmam Əlinin məqbərəsi ətrafında dəfn
edildiyini yazır. “Əl-məsail əl-qüdsiyyənin” 1640-cı ilə aid bir nüsxənin
varlığı məlum olsa da (bu əlyazmanın filosofun ölümündən sonra
köçürüldüyü ehtimalı vardır) Şirazinin natamam qalmış əsərləri və son
əsərlərinin tamamlanma tarixləri 1635-1636-cı ilə uyğun gəlir. Bu tarixlərdən
hər hansı birinin birmənalı şəkildə doğru olduğunu söyləməyimizə əsas
verəcək bir qaynağın olmaması ilə bərabər böyük ehtimalla Şirazinin
nəvəsinin qeydlərində yer alan 1635-6 tarixi həqiqətə daha uyğundur [Rizvi,
2007, p.30]. Əgər bu rəvayət doğrudursa Şirazi Bəsrədə vəfat etmiş və sonra
cənazəsi aparılıb Nəcəf şəhərində basdırılmışdır. Filosofun ölümü haqqında
əminliklə ancaq onu deyə bilərik ki, o, bu tarixlərdən birində Bəsrədə vəfat
etmişdir. Çünki qaynaqların hamısı onun ölüm yerini Bəsrə olaraq qeyd edir.
Lakin dəfn olunduğu məkanla bağlı ölüm tarixləri kimi hər iki məlumatın
doğru olma ehtimalı vardır. Bəsrədə qəbrinin yaxın dövrlərə qədər insanlara
məlum olduğunu göstərən rəvayətlərin omasına və ya Nəcəfdəki qəbrinin
tələbəsi Feyz Kaşani tərəfindən ziyarət edilməsinin nəvəsi tərəfindən
söylənməsinə [Safavi, 2012, p.91] baxmayaraq onun bu şəhərlərdən hər hansı
birində dəfn olunduğunu göstərən maddi dəlil, qəbir yeri və ya başqa bir
əlamət mövcud və ya məlum deyildir.
Yaradıcılığına gəldikdə Sədrəddin Şirazi özünün çoxcildlik “Əsfar”dan
tutmuş bir neçə səhifəlik traktatlar ehtiva edən məhsuldar yaradıcılığı ilə
Səfəvilər dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri arasında seçilir. “Se əsl” (Üç
prinsip) risaləsi, farsca divanını və məktublarını saymasaq onun bütün
əsərləri ərəb dilindədir. Ərəbcə olması onun əsərlərinin islam dünyasında
yazılan digər fəlsəfi əsərlərlə ortaq cəhəti olsa da dilinin aydın və axıcı
olması onun əsərlərinin digər filosofların əsərləri ilə müqayisədə daha çox
oxunmasına səbəb olmuşdur [Məlikov, 2020, p.36], Eyni zamanda sistematik
fəlsəfi üsluba sahib olması onu başqalarından ayıran əsas xüsusiyyətlərdən
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
52
hesab edilir. Peripatetik fəlsəfənin qatı məntiqi diskursunu mistik çalarlar
qataraq ifadə edən Şirazi bəzən müəyyən fəlsəfi bir problemi sərt analitik bir
tərzdə müzakirə etdikdən sonra Qəzali və İbn Ərəbiyə xas bir tərzdə vəcdə
gələrcəsinə ekstatik ifadələrə aforizmlərə baş vurur, hətta bəzən nəsrlə
çatdırmaqda çətinlik çəkdiyi mənanı ərəbcə və farsca şeirlərlə ifadə etməkdən
də çəkinmir [Kalın, 2003, p.31].
Bu gün Sədrəddin Şirazinin 50-dən çox əsərinin olduğu
müəyyənləşdirilmişdir. Bu əsərlərin içində ən məşhuru islam fəlsəfəsi
tarixində qələmə alınmış ən önəmli əsərlərdən olan ensiklopedik fəlsəfə
abidəsi və Şirazi fəlsəfəsinin şah əsəri “Əsfar”dır. “Əsfar”ın ilk fəsilləri,
eləcə də, “Məbdə və məad” və “Hidayətul-əsiriyyə”nin şərhi kimi bir sıra
başqa əsərlər Şirazinin Kəhəkdə keçirdiyi xəlvət illərindən dərhal sonra və ya
həmin illərin sonlarına yaxın qələmə alınmışdır ki, bu da təxminən hicri
1015-1020-ci illərə təsadüf edir. Bəzi tədqiqatçılara görə o, buna qədər heç
bir yazı qələmə almamış və ya yalnız bir neçə kiçik həcmli traktatlar
yazmışdır. Lakin həmin dövrdən sonra ölümünə qədər filosofun
yaradıcılığına ara vermədiyi bildirilir. Onun bir sıra əsərləri tədris prosesinin
məhsulu olub və ya bu məqsədlə qələmə alınmışdır. Əbhərinin “Hidayətu-
əsiriyyə”sinə, İbn Sinanın “Şifa”sına və Söhrəverdinin “Hikmətül-işraq”ına
yazdığı şərhlər, həmçinin 1021-dən bəri yazmağa başladığı Quran təfsirləri
də bu qəbildən olan əsərlərdir. “Tənqih” və “Ət-Təsəvvür vət-təsdiq” kimi
məntiqi əsərlər yazmaqla yanaşı o, “Kəsru-əsnamil-cahiliyyə” və “Se-əsl”
kimi əxlaqi-tərbiyəvi əsərlər də qələmə almışdır. Eyni zamanda filosof və arif
olaraq analitik, diskursiv fəlsəfə və mistik-işraqi nümunələrlə bərabər “Üsuli-
kafi” şərhi və Quran təfsirləri kimi islami elmlərə vaqif olmasını təsdiq edən
dini əsərlər də yazmışdır [Shirazi, 1383, introduction, p.18-19]. Sədrəddin
Şirazinin fəlsəfi sistemi metafizika, kosmologiya, ontologiya,
epistemologiya, psixologiya, esxatologiya və təbiət fəlsəfəsi olmaqla klassik
ənənəvi fəlsəfənin bütün sahələrini əhatə edir. Bununla bərabər bu fəlsəfi
sistemin spektoru “Kafi” şərhi və Quran təfsirləri nümunəsində qeyri-ənənəvi
fəlsəfə sahələri hədis və təfsiri də əhatə edir. Bu baxımdan bəzi şirazişünaslar
onun əsərlərini əqli və nəqli və ya fəlsəfi və dini olmaqla iki kateqoriyaya
ayırırlar [Kalın, 2003, p.31-32]. Lakin bəzi tədqiqatçılar bu klassifikasiyanın
Şirazi üçün doğru olmadığı qənaətindədirlər. Bu düşüncədə olan Hüseyn
Nəsrə görə Sədrəddin Şirazi bu elmlərin hər biri ilə çox yaxından
maraqlandığı və bu elmlərin hər ikisinin yeganə qaynaqdan (ilahi ağıl)
alındığına inandığı üçün fəlsəfi əsərlərində dini məsələləri ələ alır, dini
əsərlərində də fəlsəfi mövzularnan məşğul olur. Buna görə də bu
sinifləndirmə düzgün deyil [Nasr, 1978, p.39]. Fəzlur Rəhman da bu
sinifləndirmənin mümkünlüyünü istisna etməməklə bərabər onun dini
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
53
mətnlərə dair əsərlərində fəlsəfi fikirləri tətbiq olunduğuna görə onları
filosofun fəlsəfəsinin davamı hesab edir. Həmçinin ona görə, Şirazinin
əsərlərini müstəqil əsərləri və başqa müəlliflərin əsərlərinə yazdığı şərhlər
şəklində ikiyə ayırmaq da mümkündür [Rahman, 1975, p.21]. Onun
əsərlərinin xronoloji cəhətdən tərtib etməyə gəldikdə isə adı çəkilən
müəlliflərə görə bunu etmək demək olar mümkün deyil. Filosofun bəzi
əsərlərinin ömrünün hansı mərhələsində yazıldığını bilsək də bu bütövlükdə
əsərlərinin xronologiyasını müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Fəzlur
Rəhmanın fikrincə, ümumiyyətlə tərəddüd etmədən demək mümkündür ki,
onun “əl-Kafi” şərhi və Quran təfsiri kimi dini sayılan əsərləri fəlsəfi dünya
görüşünün formalaşmasından xüsusilə “Əsfar”ın tamamlanmasından sonra
yazılmışdır [Rahman, 1975, p.21]. “Kafi” şərhinin həyatının sonlarında
yazdığı məlum olmaqla bərabər Quran surələrinə yazdığı təfsirləri yazmağa
başladığı tarix yuxarıda da ifadə edildiyi kimi 1610-cu illərin əvvəllərinə
təsadüf edir. “Əsfar” isə 1628-ci ildə tamamlanmışdır. Əgər bu tarixlər
doğrudursa, bu, bəzi təfsirlərin “Əsfar”la paralel dövrlərdə yazıldığını
göstərir. Digər tərəfdən filosofun əsərləri arasındakı mətn bənzərliyi eyni
zamanda onun əsərlərinin mahiyyətindən də qaynaqlanır. Şirazi yazdığı
əsərləri yenidən nəzərdən keçirərək vaxtaşırı düzəlişlər etdiyi üçün insanda
onların eyni zamanda yazıldığı təəssüratı yaranır [Nasr, 1978, p.39].
Qeyd etdiyimiz kimi Sədrəddin Şirazi dövrünün əksər elm sahələrində
müxtəlif həcmlərdə olmaqla əlli civarında əsər qələmə almışdır. Fəlsəfi
elmlərdə metafizikadan tutmuş məntiqə, dini elmlərdə hədisdən tutmuş
təfsirə, mistisizmə və hətta ədəbiyyata qədər fərqli sahələrdə qiymətli əsərlər
miras qoyan filosofun əsərləri haqqında yaradıcılığına dair aparılmış
biblioqrafik tədqiqatlarda [məs: Nasr, 1978; Kalın, 2003; Rizvi, 2007 və s.]
geniş məlumat verilmişdir.
Qeyd etdik ki, İsfahan məktəbinin təməlində dayanan anlayış islam
intellektual düşüncə tarixindəki müxtəlif və bir-birinə zidd görünən
cərəyanları epistemoloji və ontoloji təməllər üzərində birləşdirmək idi.
Sədrəddin Şirazi də bu ideyanı gerçəkləşdirməyə çalışırdı. Onun təklif etdiyi
fəlsəfi metod islam düşüncəsində mövcud olan dörd bilik əldə etmə
metodunu özündə birləşdirirdi [Məlikov, 2018] və o, bu fərqli bilik vasitələri
arasında görünən ziddiyyətin həqiqi olmadığı qənaətində idi. Ağıl, intuitiv
təcrübə və vəhyi bir-birini inkar edən deyil eyni həqiqətə aparan bir-birini
tamamlayan fərqli kanallar hesab edən Şirazi islam filosoflarının fəlsəfənin
islam dünyasında ortaya çıxdığı ilk gündən bəri həll etməyə çalışdığı din-
fəlsəfə ziddiyyətini öz fəlsəfi sistemi içində aradan qaldırmağa ən çox nail
olan filosof olmuşdur. Özünə qədərki fəlsəfi mirası yenidən nəzərdən
keçirməklə yanaşı Şirazi adi təkrarçı bir filosof olmyıb yeni fəlsəfi
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
54
nəzəriyyələr irəli sürmüş islam fəlsəfəsində mövcud olan bir sıra fəlsəfi, dini
və dini-fəlsəfi problemləri həll etməyə müvəffəq olmuşdur. Səfəvilər
dövründə gerçəkləşən fəlsəfi elmlərin intibahında böyük yerə sahib olan
Şirazi bir yandan islam dünyasındakı fəlsəfəni yenidən canlandırıbsa digər
yandan dinlə ziddiyyəti minimuma endirən teosofik fəlsəfənin örnək bir
nümunəsini yaratmışdır. Onun yaratdığı fəlsəfə məktəbi özündən sonra
ardıcılları tərəfindən davam etdirilmiş və günümüzə qədər canlılığını
qorumaqdadır.
5.Nəticə
Uzun müddət diqqətdən kənar qalmasına və bu gün də yetərincə
araşdırılmamasına baxmayaraq, Səfəvilər dövrü islam intellektual düşüncəsi
tarixində xüsusi əlamətdar bir dövrdür. Bu dövrdə islam elmlərində, xüsusilə,
fəlsəfi düşüncədə nəzərəçarpan dəyişikliklər gerçəkləşmişdir. Fəlsəfənin
yenidən dirçəlişi baxımından ən əlamətdar hadisə kimi İsfahan məktəbinin
qurulmasını qeyd etmək olar. İsfahan məktəbi uzun müddət yeni fəlsəfi
perspektivlərdən məhrum olan islam fəlsəfi fikrinə yeni nəfəs bəxş etmişdir.
Bu mənada İsfahan fəlsəfə məktəbinin ən görkəmli siması Sədrəddin
Şirazinin adı xüsusilə qeyd edilməlidir. Məhsuldar yaradıcılığı, fəlsəfi
nəzəriyyələri və islam fəlsəfi fikrinə gətirdiyi yeniliklərlə adını ən böyük
islam filosofları sırasına yazdıran Şirazi İslam dünyasında fəlsəfənin modern
dövrdə canlılığını qoruyub saxlamasında vacib faktor olmuşdur. İslam
dünyasında fəlsəfənin ölü zənn edildiyi bir dövrdə belə bir filosofun
yetişməsi islam dünyasında İbn Rüşddən sonra fəlsəfənin sona çatmadığını,
İslam dünyasında fəlsəfi mühitin canlılığını davam etdirdiyini açıq ortaya
qoyur. Bu baxımdan Şirazi fəlsəfəsinin, ümumiyyətlə onun aid olduğu Səfəvi
dövrü islam düşüncəsinin tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
ƏDƏBİYYAT
1. Açıkgenç, A. (2020). Molla Sadrâ. TDV İslâm Ansiklopedisi. Retrieved
from https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-sadra
2. Al-Hasan, N. A. (2009). Falsafat Sadr al-din Al-Shirazi. Dar Al-Hadi.
3. Bağırov, İ. (2020). Qəzalinin filosoflara hücumu və bunun İslam fəlsəfi
fikrinə təsirləri. Baku Research Institute. Retrieved from
https://bakuresearchinstitute.org/qezalinin-filosoflara-hucumu-ve-bunun-
islam-felsefi-fikrine-tesirleri-2/
4. Browne, E. G. (1997). A literary history of Persia. Iranbooks.
5. Cooper, J. (2021). From al-Tusi to the school of Isfahan. In S. H. Nasr &
O. Leaman (Eds.), History of Islamic philosophy. New York: Routledge,
pp. 585-596.
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
55
6. Dabashi, H. (2021). Khwajah Nasir al-Din al-Tusi: The philosopher/vizier
and the intellectual climate of his times. In S. H. Nasr & O. Leaman
(Eds.), History of Islamic philosophy. New York: Routledge, pp. 527-
584.
7. Dabashi, H. (2021). Mir Damad and the Founding of the School of
Isfahan. In S. H. Nasr & O. Leaman (Eds.), History of Islamic
philosophy. New York: Routledge, pp. 597-634.
8. de Boer, T. J., & Jones, E. R. (1967). The history of philosophy in Islam.
New York: Dover Publications.
9. Kalın, I. (2003). An annotated bibliography of the works of Mullā Ṣadrā
with a brief account of his life. Islamic Studies, 42(1), 21-62.
10. Meisami, S. (2013). Mulla Sadra. Oneworld Publications.
11. Malikov, A. (1390). Nazariyyaye ensan-e kamel az didgah erfan wa
falsafe. Al-Mustafa.
12. Məlikov, Ə. (2018). Sədrəddin Şirazinin fəlsəfi irsi və onun elmi
mövqeyi. Elm tarixi və elmşünaslıq: fənlərarası tədqiqatlar mövzusunda
beynəlüalq elmi konfrans, 154-158.
13. Məlikov, Ə. (2020). Sədrəddin Şirazi: Şərqdə transsendental fəlsəfi fikrin
banisi. İlahiyyat elmi-publisistik jurnal, 3(2), 35-37.
14. Məlikov, Ə., & Bağırov, İ. (2022). Sədrəddin Şirazinin fəlsəfi çevrilişi.
Metafizika jurnalı, 1(17), 10-24.
15. Muslih, J. (1375). Tarjome wa tafsire al-shawahid al-rububiyyeh. Sorush.
16. Nasr, S. H. (2006). Islamic philosophy from its origin to the present:
Philosophy in the land of prophecy. Albany: State University Press of
New York Press.
17. Nasr, S. H. (1978). Sadr al-Din Shirazi and his transcendent theosophy.
Tehran: Imperial Iranian Academy of Philosophy.
18. Nasr, S. H. (1997). Makaleler [Papers]. İstanbul: İnsan yayınları.
19. Nasr, S. H. (2009). Molla Sadra ve İlahi Hikmet. İstanbul: İnsan
yayınları.
20. Rahman, F. (1975). The philosophy of Mullā Ṣadrā (Ṣadr al-Dīn al-
Shirāzī). Albany: State University of New York Press.
21. Rizvi, S. H. (2005). Mollā Ṣadrā Šırāzı. Encyclopædia Iranica. Retrieved
from http://www.iranicaonline.org/articles/molla-sadra-sirazi
22. Rizvi, S. H. (2021). Mulla Sadra. The Stanford Encyclopedia of
Philosophy. Retrieved from
https://plato.stanford.edu/archives/spr2021/entries/mulla-sadra/
23. Rizvi, S. H. (2007). Mullā Ṣadrā Shīrāzī: His life and works and the
sources for Safavid philosophy. Oxford: Oxford University Press.
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
56
24. Safavi, S. (2012). Mulla Sadra’s life and philosophy. Transcendent
Philosophy Journal, 13, 21-96.
25. Savory, R. (1980). Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge
University Press.
26. Shirazi, S. (1383). al-Hikmat al-mutaaliya fi al-asfar al-aqliyyat al-arbaa
(Vol. 1). SIPRIn Publications.
27. Shirazi, S. (2014). The book of metaphysical penetrations: A parallel
English-Arabic text. Brigham Young University Press.
28. Shirazi, S. (2016). Risalat al-hikmat al-arshiyyat. Dar Al-Maarif Al-
Hikmat.
29. Şirazi, S. (2023). Dört Akli Yolculukta Aşkın Hikmet. İstanbul: Kadem
Yapım Medya İletişim ve Piyasa Araş. Org. San. ve Tic. Ltd. Şti.
30. Tehrani, A. M. (1378). Majmuaye musannafat-e hakim muasses Agha Ali
Mudarres Tehrani. Entesharat-e Ettelaat.
31. Watt, W. M. (1985). Islamic philosophy & theology. Edinburgh:
Edinburgh University Press.
REFERENCES
1. Achikgench, A. (2020). Molla Sadrâ. TDV Islamic Encyclopedia.
Retrieved from https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-sadra (in Turkish)
2. Al-Hasan, N. A. (2009). Falsafat Sadr al-din Al-Shirazi. [Philosophy of
Sdraddin Shirazi]. Dar Al-Hadi. (in Arabic)
3. Baghirov, I. (2020). Al-Ghazali’s Attack on Philosophers and Its Impacts
on Islamic Philosophical Thinking. Baku Research Institute.
URL:https://bakuresearchinstitute.org/qezalinin-filosoflara-hucumu-ve-
bunun-islam-felsefi-fikrine-tesirleri-2/ (in Azerbaijani)
4. Browne, E. G. (1997). A literary history of Persia. Iranbooks. (in
English)
5. Cooper, J. (2021). From al-Tusi to the school of Isfahan. In Seyyed
Hossein Nasr & Oliver Leaman (eds.), History of Islamic philosophy.
New York: Routledge. pp. 585-596. (in English)
6. Dabashi, H. (2021). Khwajah Nasir al-Din al-Tusi: The philosopher/vizier
and the intellectual climate of his times. In Seyyed Hossein Nasr & Oliver
Leaman (eds.), History of Islamic philosophy. New York: Routledge. pp.
527-584. (in English)
7. Dabashi, H. (2021). Mir Damad and the Founding of the School of
Isfahan. In Seyyed Hossein Nasr & Oliver Leaman (eds.), History of
Islamic philosophy. New York: Routledge. pp. 597-634. (in English)
8. de Boer, T. J., & Jones, E. R. (1967). The history of philosophy in Islam.
New York,: Dover Publications. (in English)
“Metafizika” Journal
2024, vol 7, issue 3, serial 27, pp.41-58
57
9. Kalin, I. (2003). An Annotated Bibliography of the Works of Mullā Ṣadrā
with a Brief Account of His Life. Islamic Studies, 42 (1), pp. 21-62. (in
English)
10. Meisami, S. (2013). Mulla Sadra. Oneworld Publications. (in English)
11. Malikov, A. (1390). Nazariyyaye ensan-e kamel az didgah erfan wa
falsafe [The Theory of Perfect Human in Misticism and Philosopy]. Al-
Mustafa. (in Persian)
12. Malikov, A. (2018). Sadraddin Shirazi’s Philosophical Heritage and His
Scientific Status. In History of Science and Science Studies: International
Scientific Conference on Interdisciplinary Research, pp. 154-158. (in
Azerbaijani)
13. Malikov, A. (2020). Sadraddin Shirazi: the Founder of the Transsedental
School. Journal of Theological Science and Publicistics, № 3 (2), pp. 35-
37. (in Azerbaijani)
14. Malikov, A., Baghirov, I. (2022). Sadraddin Shirazi’s Philosophical
Revolution. “Metafizika” journal. № 1 (17), pp. 10-24. (in Azerbaijani)
15. Muslih, J. (1375). Tarjome wa tafsire al-shawahid al-rububiyyeh
[Translation and Interpretation of the Divine Witnesses]. Sorush. (in
Persian)
16. Nasr, S. H. (2006). Islamic Philosophy from Its Origin to the Present:
Philosophy in the Land of Prophecy. Albany: State University Press of
New York Press. (in English)
17. Nasr, S.H. (1978). Sadr al-Din Shirazi and his Transcendent Theosophy.
Tehran: Imperial Iranian Academy of Philosophy. (in English)
18. Nasr, S.H. (1997). Papers. Istanbul: Insan publications. (in Turkish)
19. Nasr, S.H. (2009). Sadr al-Din Shirazi and his Transcendent Theosophy.
Istanbul: Insan publications. (in Turkish)
20. Rahman, F. (1975). The philosophy of Mullā Ṣadrā (Ṣadr al-Dīn al-
Shirāzī). Albany: State University of New York Press. (in English)
21. Rizvi, S. H. (2005). Mollā Ṣadrā Šırāzı. Encyclopædia Iranica,
http://www.iranicaonline.org/articles/molla-sadra-sirazi (in English)
22. Rizvi, S. H. (2021). Mulla Sadra. The Stanford Encyclopedia of
Philosophy. Retrieved from
https://plato.stanford.edu/archives/spr2021/entries/mulla-sadra/ (in
English)
23. Rizvi, S.H. (2007). Mullā Ṣadrā Shīrāzī: His Life and Works and the
Sources for Safavid Philosophy. Oxford: Oxford University Press. (in
English)
24. Safavi, S. (2012). Mulla Sadra’s Life and Philosophy. Transcendent
Philosophy Journal, 13, pp. 21-96. (in English)
Ibrahim Baghirov
The Revival of Intellectual Sciences during the Safavid Period: Isfahan School of Philosophy and Sadraddin Shirazi
58
25. Savory, R. (1980). Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge
University Press. (in English)
26. Shirazi, S. (1383). al-Hikmat al-mutaaliya fi al-asfar al-aqliyyat al-arbaa
[The Transcendent theosophy in the Four Journeys of the Intellect]. Vol
1. SIPRIn Publications. (in Arabic)
27. Shirazi, S. (2014). The book of metaphysical penetrations: a parallel
English-Arabic text. Brigham Young University Press. (in English)
28. Shirazi, S. (2016). Risalat al-hikmat al-arshiyyat [The Wisdom of the
Throne]. Dar Al-Maarif Al-Hikmat. (in Arabic)
29. Shirazi, S. (2023). The Transcendent theosophy in the Four Journeys of
the Intellect. Istanbul: Kadem Yapim Medya Iletishim ve Piyasa Arash.
Org. San. and Tic. Ltd. Shti. (in Turkish)
30. Tehrani, A.M. (1378). Majmuaye musannafat-e hakim muasses Agha Ali
Mudarres Tehrani [Collection of Works of Founder Philosopher Agha
Ali Modarris Tehrani]. Entesharat-e Ettelaat. (in Persian)
31. Watt, W. M. (1985). Islamic philosophy & theology. Edinburgh:
Edinburgh University Press. (in English)